Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí de San Juan Ixtenco, Tlaxcala.
Rä B´atha, Ngetho Go Gehya Yä Nfadi Ma Meta Yä Ñáhñu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Gue-kgani, Coscotomate, Coscomate
Jaltomata procumbens (Cav.) J. L. Gentry
Gue-kgani

N´a rä ndäpo hingi tsudi rä ndängi ni medio metro ha nsoka n´a rä b´ai, rä za xä nkoni ha man´a xä mboi ngati ge mäñä, rä xi xänxidi ha ngu xänts´at´i, yä zi za n´e yäxi ngu xä mbospi. Nu yä doni dä mudi ngu r´a yä zi boto xä nk´ami ha nub´u ya dä ñats´i anga n´a rä doni ngu xä nk´ast´i ha pets´i r´a yä xeni xä mboi, mahyegi ngu nu rä demxi xä nk´ami. Nunä ndäpo di te ha rä b´atha o ha rä mbonthi o ha rä huahi o ha yä hñe, habu otho rä dehe. Nunä ndäpo xä nja ha n´ehe xä pa.

Habu kohi nu yä hnini. Nu rä demxi gä mbonthi ja nuni Nsaxua Ixtenco, Huamantla de Juárez, San Pablo Citlaltepetl, colonia Zaragoza, los Pilares, Soltepec n´e Malintzi.

Hanja dä t´ot´e. Pa nu rä kue (bilis), dä ts´i yo forma: drä thuni n´a zi xeni rä bokua ge´ä rä y´u, ko rä doni rä jodri, rä xa ndäpo, rä deju, rä the ha dä ugi ko rä t´afi. Ha nubu hiñä dä thuni n´a zi xeni rä bokue ha made litro rä dehe ha dä ts´i mi xudi ante te dä zi.

Hanja fudi rä hñeni. Nunä hñeni ehe ngetho ot´a ndun-thi yä kue o dä hñats´i n´a rä mbidi. Dä senti n´a rä ugi ngu ha rä mui ha nu rä ne xi xä nju ha xi xä y´ot´i.

Pa mar´a yä nt´ot´c. Nu rä fruta uni ngu rä demxi dä ts´i nub´u xä nk´ast´i, ngetho nub´u xä nk´ami hingi tätho ha njabu hinxä hño.


Coscotomate, Coscomate

Hierba que no llega a medir más de 50 cm, se da en matas, tallo liso, más negrito de abajo que de arriba. Hoja anchita con punta. Las varitas y las hojas son un poco cenicitas. Sus flores comienzan con botones verdecitos que cuando maduran dan una flor amarilla de manchas negras parecida a la del tomate verde. Es de temporal. Crece en el campo, milpas, barrancas y cerca del monte. Es de sabor amargo y se considera caliente.

Localización geográfica regional. San Juan Ixtenco, Huamantla de Juárez, San Pablo Zitlaltepetl, Colonia Zaragoza, Los Pilares y Soltepec, También en las faldas del volcán de la Malinche.

Uso medicinal. Para la bilis, se toma de dos formas: se hierve un pedacito del camote (raíz), con flor de muerto, ruda, chocolate, tequesquite y se endulza con la panela, o se hierve un pedacito del camote en medio litro de agua y se toma en ayunas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Enfermarse de la bilis viene por hacer mucho coraje o muina o tener un fuerte susto, se siente un dolor como de estómago y la boca amarga y seca.

Otros datos. El tomatito que da como fruto se come ya estando amarillo porque cuando está verde todavía está tierno y casi no sabe.