Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí de San Juan Ixtenco, Tlaxcala.
Rä B´atha, Ngetho Go Gehya Yä Nfadi Ma Meta Yä Ñáhñu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Doher-ta-kni, Da ga menjä, Ojo de gallo
Doher-ta-kni, Da ga menjä

Ge n´a rä ndäpo ngu r´et´a centímetro rä ndängi, ha te xä nxitho ha rä hai, nu yä xi xä nxidi hint´e xä nts´ät´i. Nu yä ndaxjua xi yä dängi ha ja nja´ti rä za, ha nu yä y´ay´o xija-ha rä ñäxu rä ndäpo. Nu yä boto nu yä doni yä zi nuni ha nubye yä dä ñats´i, poni yä xi xa nk´ast´i madetho xä mboi ngu n´a rä da. Rä Doherta-kni doni ga´ho rä jeya, ha rä zana rä diciembre dä y´ot´i. Nuna ndäpo te ha rä b´atha n´e hayä hñe r´abu maxots´e ha yä do, ha rä hnini ts´a otho. Hinxä nju ha t´ena ge n´a rä ndäpo xä pa.

Habu kohi nu yä hnini. Nunä ndäpo te nuni Nsanxua Ixtenco, San Pablo Citlaltepetl, Huamantla de Juárez n´e nuni hnini Zaragoza.

Hanja dä t´ot´e. Xahño pa drä suki yä xäxi yä thuhu viruela o sarampión. Drä ju n´a mit´i nunä ndäpo xä nxa ha dra thuni ha goho litro rä dehe, ko nunä dehe drä thiti rä bätsi o nu´u pe´tsi yä xäxi. Drä sati ngu hñuki pa dä ñäni.

Hanja fudi rä hñeni. Nu yä xäxi poni sehe ha yä ndoy´o nehe poni ngetho ents´uä ma r´a yä bätsi, xä nxähi ga´tho rä ndoy´o.

Pa mar´a yä nt´ot´e. Hinte t´ot´e pa man´a rä hñeni o ma n´a rä nt´ot´e.


Ojo de gallo

Planta como de 10 cm, crece extendida en el suelo. Hojas anchitas, con poquita punta, las viejas son grandes y están abajo de la varita, las tiernas son más chicas y están en la punta del tallito. En botón sus flores son bolitas, cuando maduran les nacen hojitas amarillas y en medio negrito, parecido a un ojito. Florece casi todo el año, sólo en diciembre se seca. Crece en el campo, barrancas y a veces sobre las piedras, en el pueblo casi no hay. No es amarga y se considera caliente.

Localización geográfica regional. San Juan Ixtenco, San Pablo Zitlaltepetl, Huamantla de Juárez y la colonia Zaragoza.

Uso medicinal. Se usa para lavar granos de viruela o sarampión: se toma un manojito de la planta fresca y se pone a hervir en 4 litros de agua, con este cocimiento se baña al niño o a la persona con granos. Se da unos tres baños hasta que se cure.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los granos salen así nada más del cuerpo o se les pegan de otros niños, se siente mucha comezón en el cuerpo.