Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí de San Juan Ixtenco, Tlaxcala.
Rä B´atha, Ngetho Go Gehya Yä Nfadi Ma Meta Yä Ñáhñu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Njia-gza´, Zumpancle, Tepozan
Njia-gza´

N´a r´a za rä dongi ge petsi ngu r´et´a metro rä hñets´i ha nu rä za xä nda, yä xi yä dangi ha xä nxidi ha petsi rä ts´ät´i, xä nk´ami maña ha ngu xä nt´axi ngati. N´a tuki xä mb´ospi, yä za xa x$ nt´axi. Yä doni uni ngu yä zi mit´i ha rä tsat´i ya za ha ngu xä mbola ha xä nt´axi. Nunä ndäpo di ndoni rä zänä rä junio, rä julio n´e agosto, pe nzäntho petsi yä nuna za hingi y´ot´i. Di te ha rä b´atha n´e ha rä huahi, ha yä mehe n´e ha yä ngu.

Habu kohi nu yä hnini. Nunä ndapo ja nuni San Pablo Citlaltepetl, San Juan Ixtenco n´e Huamantla de Juárez.

Hanja dä t´ot´e. Nu rä hnaza xä hño pa dä ñani yä ntheki n´e yä sasi. Dä thuni rä yä xi ko rä u ha n´a litro rä dehe, dä thopi dä koni ha n´epu dä xuki yä ntheni o yä sasi pe ko nu rä ndapo xä dä pa dä tahmi. N´ehe tsa dra ju n´a rä xi xä nk´ami dra xuki pa dä komi rä ntheni ngu n´a rä tudi, dä that´i ko n´a rä dutu.

Hanja fudi rä hñeni. Nu yä ntheni di t´ot´e ngetho dä dagi n´a ha nubu dä ts´ogi njabutho b´estho dä mo ha nubu hindä ñani b´estho. Nu yä säsi poni njabutho ha nu rä ndoy´o o nubu petsi rä viruela o sarampion, ungä ndunthi rä nxahi.

Pa mar´a yä nt´ot´e. Nu rä za tsa dä thoni pa rä tsibi. Handy: Ja yoho yä hñäza, nu petsi t´uki yä xi ge ja ha rä mbonthi n´e nu man´a petsi rä xi xä nxidi ge ge´ä yä dä mahñu.


Zumpancle, Tepozan

Árbol grande como de 10 m, su palo es grueso. Hojas grandes, anchas, con punta, verdes de arriba y como blancas de abajo, un poco cenizas, de tallos blancos. Sus flores son bolitas blancas, se dan en ramitos en la punta de las varas. Florece en junio, julio y agosto, pero la hoja siempre hay porque el árbol no se seca. Crece en el campo, milpas, solares y en las casas.

Localización geográfica regional. San Juan Ixtenco, en San Pablo Zitlaltepetl y Huamantla de Juárez.

Uso medicinal. Sirve para curar heridas y granos: se hierven unas hojas con sal en 1 litro de agua, se enfría y con ésta se lavan las heridas o los granos usando la hierba cocida para tallarse. Puede usarse una hoja fresca, lavada para tapar la herida como curita, amarrándola con un trapo.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las heridas vienen porque se accidenta uno, si se le dejan luego sale pus y tardan en cerrarse (V. llagas). Los granos salen así nada más en el cuerpo o cuando tiene viruela o sarampión, dan mucha comezón.

Otros datos. El tronco puede usarse como leña. Se mencionan dos zumpancles, el de hoja chiquita que se da cerca del monte y el de hoja ancha que se menciona aquí.