Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Popoluca de Santa Rosa Loma Larga, Municipio de Hueyapan de Ocampo, Veracruz.
Santa Rosa Yagts Lumuj
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Nanchiñ, Nanche
Nanchiñ

Yi´p kuy 6 m i Yukmi, jotso jotso i kuy pi´m i ñaaka´, tsam an ankis iypa, chilkiytyam i ay anrroxityam moypa´ pu´uch i kolor, i tyim anrroxi´ane´eba, jesik kinpam pu´ucham. Yip kuy naypa´ ankimyaj i koopom.

Juty tam pa´tpa´. Yagats Lumuj, Sabaneta, Kan Lumuj i Jom Naxyukmi.

Tyi i cho´yi´ypa´. Paaji´, jesik ma´abane´eba tam pu´u: Sostap tukuten jaaki je´m i ñaaka´ de 20X10 cm tum litrujom ni´ uktap komo ni ´ de uso, asta ke kitsa´ayiñ je´m mal. Hemorragia vaginal, flujo blanco: sostap jesantyim kumu paaji´ i choy i jempiktyim uktap, adema na tseetap i pu´ujum kun je´etyim sooxi´ pero jokox, asta ke kitsa´yin je´m mal. I kamam watpa tan tits, ulcera tan jipyukmi´ Iga xinpa tan na´ana´: Jesan tyim sostap komo pik para paaji´ i tan kupukutspa tan jip cada kukeeji´ asta ke pixiñ. Para jo´m kupo´a´ayi: Wattap tum sooxi jempik tyim kumu para paaji´, uktap mijmi´ taasaj tukuten veces al día durante 15 jaama´. Su´xi, asma: sostap tukuten i ay, tukuten jaaka´ i ñaaka de 20X10 cm, tam litrojum ni uktap tukuten veces al día asta ke pixiñ je´m mimne´i´. Ko´owaji: wat tap tun sooxi´ komo tim para paaji´, kuko´maytyap uxan kaana´, tsesetap je´m ko´owaji´ kun jokoxñi i tsentap kun tom pu´ktuuku ku´ayñewiip. Wisna veces al día tso´yiytxap, asta ke pixiñ. Jesik dya ta wikto´oba tak yu´ap.

Tyi´ iga ta matsyajpa yip ka´akuyaj. paaji´ iga piiji´ap ta matspa paaji´ o pao iga ta wi´kwi´k kaaba´, toypa tam pu´u.

Hemorragia Vaginal: Yomtam i ka´akuy, jesik i pooya´ ja´ypa´ mas de 6 jaama´. I kamam watpa tan tits, ulcera tan jipyukmi´ iga xinpatan na´ana´: Jesik dya ka´mne´eba tan tits u dya tan tse´eba, toypa i ta putka´p ulceraj. Jom kupo´a´ayi´. Jesik tum yooma´ kupo´ ayñe´eba tsi´ypa debil a veces aktinpa´ je´m sooxi´ i chiiba piimi´ i i che´ap i pu´u. Su´xi; asma. Ta matspa su´xi por pagag, jesik tum persona pijñeeba´ i i ukpa pagagni´ su´kspa´ jesik je´m su´kxi maktamtyi´ asma a setpa. Ko´o waji´. Por iga dya tana ku ixtyap tana tntap, ta tsenpa apity, toxpa´ i jumpa je´m ko´owaji. Tónico (Tak yu´ap): Weñan siga dya yu´ap jesik i ukpa´ je´m tónico o balsamo, jesik yu´abam.


Nanche

Árbol de 6 m de altura aproximadamente, tronco roñoso, cáscara (corteza) gruesa, follaje extendido. Hojas lisas. Flor amarilla, en racimos. Frutos en racimos, de color amarillo cuando maduros.

Esta planta por lo general nace sólo en los solares y la sabana.

Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga, Sabaneta, Loma del Tigre y Tierra Nueva.

Uso medicinal. Diarrea, malestares del intestino: se hace un cocimiento con tres pedazos de cáscara (corteza) de 20 x 10 cm en 1 litro de agua, se toma como agua de uso (agua de tiempo), hasta que se quite el malestar. Hemorragia vaginal, flujo blanco: se hace un cocimiento igual que el que se hace para la diarrea y se toma igual, además se tiene que hacer lavados vaginales con el mismo cocimiento pero tibio hasta que desaparezca el mal. Afirma los dientes, úlceras en la boca (V. aftas), inflamación de encías: se hace un cocimiento igual que para la diarrea y se hacen buches todas las mañanas hasta que desaparece el mal. Para las recién paridas: se hace un cocimiento igual que para la diarrea, se toma media taza tres veces al día, durante 15 días. Tos, asma: se hace un cocimiento con tres hojas y tres pedazos de corteza de 20 x 10 cm en 1 litro de agua, se toma una taza tres veces al día hasta que mejore el enfermo. Heridas: se hace un cocimiento igual que el que se hace para la diarrea y se le agrega un poquito de sal, se lava la herida con agua caliente y se amarra la herida con un trapo limpio. Se hace la curación dos veces al día hasta que sane la herida. Despierta el apetito.

Causas y síntomas de la enfermedad. Diarrea, malestares del intestino: por mucha calor da diarrea o por exceso de comida, duele la barriga y el estómago. Hemorragia vaginal: enfermedad propia de la mujer, se descompone de repente como ser humano (cuando la regla dura más de seis días se considera hemorragia).

Afirma los dientes, úlceras en la boca, inflamación en encías: cuando los dientes están flojos o por falta de higiene bucal, duele mucho y salen úlceras (V. dientes flojos). Para las recién paridas: cuando la mujer da a luz queda débil, algunas veces se desmaya, el cocimiento (té) fortalece a la mujer y purifica el vientre (V. cuarentena).

Tos, asma: la tos proviene de frialdad, cuando una persona está caliente y toma agua fría le da tos, cuando la tos es muy frecuente se transforma en asma. Heridas: por descuido con el machete, estaca o alguna espina, duele y arde la herida.

Tónico (despierta el apetito): a muchas personas cuando les falta el apetito, al tomar el tónico o bálsamo les da hambre (V. anemia).