Yi´p pim tum metro i yukmi´, poopo i mooya´ ki´ityi´tyam, i tyim tsa batstyam jesik kinyajpa: Yi´p pim naypa i ya´ak, ankimyaj, kamjom, i juty tiitskajom.
Juty tam pa´tpa. Yagats Lumuj.
Tyi´i cho´yi´ypa´. Xiwi´, Chi´ckxi´, Ganglio: Sostap turn wo´oki´, tum litrujom ni, pa xiwi´i chi´xi wi tse´etap jutyim maalane´eba kun yip ni´. Para ganglio, akkamtap tum lienzo jokoxtyi´ asta ke kitsa´yiñ je´m mal.
Tyi iga ta matspa je´m ka´akuy. xiiwi´, chi´kxi´, Ganglio: iga misane´eba tan organismo je´eyukmi´ ta putka´aba xiwi´, chikxi ta putkap ta kitsisyukmi ken ej komo pu´kne´eba.
Tungag meskuy. I´ay ku´tap wi´kuy kiim. 1 tyim tugaytyap i aktistap piktap para ku´om´ykuy, pa tum tik jesik malwadaynita (Jesik tum Jun anwejpa, noko de tum tikkiim siip i malwadaytyap i tiene ke witsaktap).
Hierba de 1 m de altura aproximadamente. Flor blanca, menudita. Fruto rojo cuando madura. Esta planta nace voluntariamente (silvestre) en los solares (patios de las casas) y milpas, principalmente en lugares secos.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga.
Uso medicinal. Nacidos, hongos, ganglios inflamados: se hace un cocimiento con un puño de hojas en 1 litro de agua. Para nacidos y hongos: se lava la parte afectada con esta agua. Para ganglios: se pone un lienzo tibio en la parte afectada hasta que desaparezca el mal.
Causas y síntomas de la enfermedad. Nacidos, hongos, ganglios inflamados: por descomposición interna del organismo, debido a esto salen los nacidos; los hongos salen en las uñas, se ve como si se pudrieran.
Otros datos. Las hojas se comen en la comida. La fruta se corta, se seca y de esta forma se ocupa en sahumerios para limpiar la casa que tiene maleficio (cuando un tecolote canta cerca de una casa se dice que grita maleficios a la casa y que tienen que limpiarla).