Yi´p pim 2 metro i yukmi, i watpa maceta (macallo) apityiy i kuy yuk mi´ i in ankis yukmi´, iay anrroxia ne´eba piguiyyaj, rosaduj i mooya´ke´nam bolita. Yi´p pim yo´npa pooktikom i tsam ity juty tiitsajom.
Juty tam pa´tpa´. Yagats Lumuj, Barroso, Samaria, Sabaneta, Kan Lumuj.
Tyi i cho´yiypa´. tu´gaaji: Sostap tukuten jaaka de 20 cm tukuten jaaka jesantyim xix i kiitsis, tum litrujom ni´ uktap mijmi taasa uktap.
Tyi iga ta matspa yi´p ka´akuy. Iga ta kupagagug i algun tyi tan ku´tto´oba i dya tan ku´t wi´ap i tye enanajak tan anmaj i ta ka´aba.
Hierba de 2 m de altura aproximadamente, formando maceta (macollo), tiene espinas en el tallo y en las ramitas. Hojas en racimos de 4 hojas y tienen pelitos. Flor rosada en forma de bolitas. Esta planta crece en acahuales y es abundante en lugares secos.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga, Barrosa, Samaria, Sabaneta y Loma de Tigre.
Uso medicinal. Hipo: se hace un cocimiento con tres pedazos como de 20 cm de una de gato y tres pedazos del mismo tamaño de pezuña de vaca en 1 litro de agua, se toma media taza cuando tiene agua y si no se quita se toma otra media taza.
Causas y síntomas de la enfermedad. Por frialdad o por algún antojo que no se le cumplió, si no se cura se cansa el corazón y se puede morir la persona.