Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Seri de Sonora.
Conca´ac Quih Ziix Icoihipe Hehe Iyaat Oaanloj Coi
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Hehequinla, Hojasen
Hehequinla

Hehe hant ihiti hipiix istaalca quih haximpeetilco, xo moos haxmoiiplaamo, xpanams yail coil iha xo iha xo haxcoi maai xaaj iha, iqui taapca maax yapötx haxcmasoolo hoxo quisil cah iti miij. Hihaael quih t´haamax xiica an iihis haxcoiiplamo quih hanxö iti mocaaxooj, quimaaxat taax c´ha haha. Hanol coi patiaax imaac coih taax iti cmiicösxaj. Hehyeen coom tiix an oo cocöp iha. Xo haho quih it eel coom moos iti moocöp, hast coom xah taax ah maa. Hant quih hast quih iti ihoom taax an oo cocöp iha, hant iipzx xah, coometen hant cocöcpeetilc xah coxaa quih iqui ptee tiihx hapx miiyat, ihaasi zi iti intaamaho.

Hant iti yaacp coom. Socaaix xah, Haxöl ihom xah.

Ziix icoihiipe quih coi haa ac. Istaalca coi taax tpaaztoj tmeeque maax cmaax ipaasi taapxa zaah caap miime, hizaax ocötahpaacta maax hataap iica xah, quiyaatöxl quih taax caapaiisx iha. Xiica hapaztoj hizaax ziix cmique pooptax cmaax paacspaasi iha, ziix paiij an oo coom xah, coopol xah. Xiica hapaztoj hizaax poopasix smahiiz haha. Haait haapatajc quih ocöspah taax ipaasi paazoxcö taax cmaax supe haa. Haapaztoj istaalca quih taax an oo spoaquim haha. Hehe ixaai quih taax cmaa haainim, hizaax ocötahpaactax hax hapaasi quih cmaahmiisot, ziix quisax quih ihaait caap imaaix taax caacaixaj iha. Ziix quih cötpaacta coi mooquepe xah.

Ziix quih inqueepe isooj quiij iti cahca xah. Hataap quih taax coiica ac ihapl xah haii cap quisooj quiij tiix coi taamjc oxahteemex quinail coom imaatj. Iif tiix hataap quih an oo mootaax hanso hant miimij. Quiliit moos mahjiiz. Quiyaatöxl coi taax tiihizlc maax, has hapaasi himoos spaazjc taamax ziix quih cmaatj taax ihmaa, quiitj ipaazix ac moos mahjiiz. Ipaacta xahaa tahcax hapaata quih haximaso olo. Haait quipxaa quih imiinim. Icaamoquepe hipiix ctamcö xah cmaajic quih coxo iti cohj iha. Xiica quistox queej com taax imooquept iha, xiica quizil coom taax cöimooqueetp iha. Icaamoquepe hipix iti coi caa ac taax quih haait caap miizj paataa toiit toompoot maa hizaax ocompacta ziix quisaax quih hizaax iti cötpaacta cmootomn iha, ixaaj zo isooj quih an oo imiih iha. Cmaam quiij tiix coicamooque quiyaa ha, icötoo coi tatxo maax hizaax icömootaax haha.

Icamooque hipiix iti cotacax icaazlx quih tahatxo maax quiteen ac hataap xah haiit quih an oo mooma, quisct quiij moos mahjiiz, icooquit ipaamzo quih cmique coi maa coix, oxah teemeex haximqui teejco. Halx cocöpoomipix taax iti hacx coismiih aha.

Icamooque hipiix xiica quistox quih hanxö hacx coomiihtoj:

Ctamcö, xah, cmaajic queej xah, cmaaqueej xah. Ziix quih iti ocötpaacta hacx coimiihtoj ac taax impaaitim, ha taax aiitah haama. Ziix quisax zo haquix piih ox imee ha hizaax iti misooj compaaix insiipi ha taax ocoimaai ha. Icaamoque haait hapaatajc hipix xiica quistox hanxö catiicpan quih taax iti coihj iha, hizaax ocoipaacta ac. Ziix zo miizj paa taa itemaitoj maa taax oaah iha, isliicotaj quih ixacj quih quiinij iha, iisct quih moos imaajiz. Xiica quiitox cmcaac coi hizaax ocötpaacta haha, ziix cam xah, mosni quih taax itaanloj tocoomom ihaa. Heseen hacacj quih taax moos caizi ha hecoot moos miihtoj hizaax tcoo maa yatiicpan iha taax ahitaah haa maa.


Hojasen

Es una rama que tiene hojas redondas, larguitas, verde cenizo, hecha flor amarilla chiquita, cuando llueve. En tiempo de frío tiene muchos ejotitos cafés. Mide menos de medio metro. Crece en el monte, a orillas del camino, en los cerros. Se encuentra en suelos pedregosos, en los arroyos, junto con golondrinas, xoa. Esta hierba no tiene aroma.

Localización geográfica regional. Punta Chueca, Desemboque.

Uso medicinal. Del cocimiento de las hojas, se toman tres vasos tibios al día, para la gripa y limpiar los riñones (V. enfermedad de riñones). Este mismo cocimiento es bueno tomarlo cuando pica un alacrán o una viuda negra (V. ponzoña). Para la tuberculosis se hierven cuatro tazas de agua y se le ponen unas hojas de he-kinla y un pedazo de raíz de hierba linda, se toma como agua de uso. El cocimiento de las hojas tomado fortalece la sangre de la persona débil (V. empacho).

Causas y síntomas de la enfermedad. La gripa da cuando hace mucho frío o viento y la gente trae el cuerpo caliente y sale al frío, entonces escurre la nariz y duele la cabeza.

Cuando están sucios los riñones, se orina caliente y duele la cintura. Otras veces se orina amarillo mezclado con poquita sangre. Se enferman igual hombres y mujeres. Les da a gente mayor, a chiquitos no. Esta enfermedad viene porque no corre bien la sangre, está muy débil la persona. A las mujeres les pega cuando tienen muchos hijos. La tuberculosis hace toser mucha pus y sangre, duele el pulmón, se quita el hambre y se pone flaco. Si no sana pronto, puede morir. Antes se moría mucha gente de esta enfermedad: hombres, mujeres, grandes y jóvenes. Se morían porque les faltaba atención. Alguien que les dijera cómo curarse. La tuberculosis da a gente que trabajó mucho y no comió bien, se cansó la espalda, le dolió el pulmón. Esa gente andaba pescando, cagüameando, tallando palo fierro o en la cacería.