Ágata taun kiu la atutu metro xtalmanixt xaxxqoy tach pamaktanlk´i kní ayaj chapay chaan xa kiu. Alin ta an xaj jaxkakan.
Ta an tamapitsi xa tun ani lakapulaknan. Chintipán y Tlachichilco.
Va kutch ta lí mapatzay. Ixkant jalanut, lalnatsulunt, yu xalaqs´ata tamakxpatai y tamaqxui y taqa laí kun lakchit oqka tach x´zan.
Nikan taun lapanak talanan.Yu kapastak-un tu uchun, k´aluk´ujl, x kay jalanut va chu-u tach k´apittasnik´a qa lanunkan y xkay tach xjatchuxxunt´y jukí.
Árbol de 3m aproximadamente, las hojas son parecidas a paraguas. Este árbol se caracteriza por tener muchas hormigas en el tronco. Crece principalmente en tierra caliente.
Localización geográfica regional. Chintipán y Tlachichilco.
Uso medicinal. Se usa para el mal de corazón (V. dolor de corazón). Los retoños tiernos se machacan, se hierven y cuelan con un trapo, se toma el agua como agua de tiempo.
Causas y síntomas de la enfermedad. El mal de corazón da por hacer una muina y estar pensando mucho en algún problema. Se siente como que le aprietan el corazón y duele como reuma.