Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Totonaca de Papantla de Olarte, Veracruz.
Xa Tatzok´ni Lic´uch´un Tutunacu Xa Lac Kachiquin Xla Olarte, Veracruz
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Akh´axti, Guazima
Akh´axti

Hua amá k´atun quihui xli langa ak´cuquitzis metro, masqui nak k´acurralni y nak kaptrerujni nikxni tastaka chuna (huatiyá akchaxan metro). Ik xpak´enitni lak xakh´akh´a y quilpasquikirín. Ik xanat tapulha xlakpan kxpak´enitni y ix culor laksmukuku. Ix tahuakat laktzitzekh´e, laksaksi y makputliqui. Xana nak octubre y nak diciembre kh´alhiya xtahuakat. Ix quihui akh´axti tayana nak kaptrerujni, nak xpaxtunitni tijia, nak kamakh´ataman y nak kalangáquihuin.

Aná niku la´. Adolfo Ruíz Cortinez, Allende, Aktzu tzukswat, Ak´pulut, Belisario Domínguez, Cazuila, Emiliano Zapata, Joloapan, Kachiquín xla Olarte, Kak´atit, Ka-puksnanquihui, Katzukswat, Lank´a puxka, Lán xtalakawan xla Juárez, Morgadal, Pueblillo, Puksnanquihui, Puxni, Saksi ch´uch´ut, Sombrerete, San Pablo, Unión y Progreso, Xk´am, Xkh´oyot sip´i, Xtakni puxka, Xtakni taxtunú.

Lic´uch´un. Para xla "pachau" lak´xapakan ikxpak´enitni akh´axti y lak´munuhuali kan nak ch´uch´ut hasta lata luthua nawan. Na tlan mapupikan ikxpak´enitni hasta na lata luthua nawan. Xa nejeta lata hé tipatuy tziquikan y k´otkan xask´ahihui katzísa o cumu la´achu ch´uta ch´uch´ut.

Xquiltzukut y xa tatat. Para ti tatatlá "xpachau", Kanixnihuá sipaní nak xpakxwiqui xpok´o Tlak´huán, nila takilputa y pastokh´o u´n. Cumu la achu patz´ama katzí ni wayan y akxní tlawán lambara tlak´huán. Hua amá aktum ch´ih´i tatat.


Guazima

Es un árbol de hasta 15m de alto, aunque en los corrales y potreros nunca crece tanto (sólo unos 6 m). Sus hojas son ásperas y tienen el borde aserradito. Las flores nacen entre las hojas y son amarillas. El fruto es negro, muy dulce y esta lleno de protuberancias cómo piquitos. Florece en octubre y en diciembre ya tiene frutos. Los árboles de guázima se encuentran en potreros, al lado de caminos, en acahuales y en el monte grande.

Localización geográfica regional. Adolfo Ruíz Cortinez, Agua Dulce, Allende, Arroyo Grande, Arroyo Verde, Belisario Domínguez, Cazuelas, Cerro del Carbón, Chote, El Carrizal, El Cedral, El Cedro, El Palmar, El Palmito, Emiliano Zapata, Joloapan, Morgadal, Papantla de Olarte, Polutla, Poza Verde, Pueblillo, San Pablo, Sombrerete, Totomoxtle, Unión y Progreso y Vista Hermosa de Juárez.

Uso medicinal. Para el "páncreas" se restriegan las hojas de guázima y se dejan reposar en agua hasta que el agua se pone cómo una babilla. También se pueden hervir en agua hasta que se ponga cómo una babilla. En cualquiera de las dos formas el líquido resultante se cuela y se debe de tomar frío en ayunas o cómo agua de tiempo.

Causas y síntomas de la enfermedad. El enfermo de "páncreas" siempre tiene dolor al lado izquierdo de la panza; tiene agitación, está agotado y no se puede agachar. Como se siente lleno no come y al caminar se siente cansado. Es una enfermedad caliente.