Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Totonaca de Papantla de Olarte, Veracruz.
Xa Tatzok´ni Lic´uch´un Tutunacu Xa Lac Kachiquin Xla Olarte, Veracruz
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Makh´apaklhat, Rompe-platos
Ipomoea indica (Burm. f.) Merr.
Makh´apaklhat

Hua amá aktum mayac neje staka y tasihuítahuaká o itulútnan nak quihui o nak katillatni. Ik xpakh´enitni la achu xla nakú. Xa xanat y lak snapapa y lak spupokh´o. Ix tahuakat laktzú y lak tzitzekh´e y ix taltzi la achu xla asiwit. Xana xlihuac´ kiltamakú. Staka y liltulútnan quihui xpaxtunitni tíjia, nak kaquihuín y nak k´amakh´ataman.

Aná niku la´. Adolfo Ruíz Cortinez, Allende, Aktzu tzukswat, Ak´pulut, Belizario Domínguez, Cazuila, Emiliano Zapata, Joloapan, Kachiquín xla Olarte, Kak´atit, Kapuksnanquihui, Katzukswat, Lank´a puxka, Lán xtalakawan xla Juárez, Morgadal, Pueblillo, Puksnanquihui, Puxni, Saksi ch´uch´ut, Sombrerete, San Pablo, Unión y Progreso, Xk´am, Xkh´oyot sip´i, Xtakni puxka, Xtakni taxtunú.

Lic´uch´un. Para makxina y maktzitzilaya, mapupikan ama tuhuán (kxpak´enitni, xanat y xa mayac) y cun xa pupun kaxtlahuakan aktum pumada (lak´munikan vaselina lakxtum cun aktum cuchara matzat, para nitu matzat tlan hualinikan carbunatu, ch´uch´ut lk´ak´a otzúlut.). Jaé pumada nalixapakana ana niku kh´alhíya tzitzi o makxinit.

Xquiltzukut y xa tatat. Amá tzitzi quiltzukú para makxina, para makleuya y xkh´aliya y nachuná para tzanpokl litaxtuyan.

Xatipatu. Xa xanat y xa taltzi tlan hualinikan tziya o siipipi cumu la ha xlisputni.


Rompe-platos

Es un bejuco que crece y se enreda sobre otras plantas o en el suelo. Las hojas son acorazonadas. La flor es blanca y azul. Los frutos son negros y pequeños y las semillas son como las de la guayaba. Florea todo el año. Crece sobre otras plantas a la orilla de los caminos, en el monte y en los acahuales.

Localización geográfica regional. Adolfo Ruíz Cortinez, Agua Dulce, Allende, Arroyo Grande, Arroyo Verde, Belisario Domínguez, Cazuelas, Cerro del Carbón, Chote, El Carrizal, El Cedral, El Cedro, El Palmar, El Palmito, Emiliano Zapata, Joloapan, Morgadal, Papantla de Olarte, Polutla, Poza Verde, Pueblillo, San Pablo, Sombrerete, Totomoxtle, Unión y Progreso y Vista Hermosa de Juárez.

Uso medicinal. Para granos y picazones se hierve la planta (hojas, flores y tallos) y con el hervido se prepara una pomada, se le agrega vaselina junto con una cucharada de sal, si no hay sal entonces se le debe poner bicarbonato, lejía u orín. Esta pomada se unta en donde están los granos y/o la picazón.

Causas y síntomas de la enfermedad.Los granos provienen de erupciones de la piel, irritaciones, a veces salen como rayitas en la piel y pican.

Otros datos. La flor o la semilla se les da a ratas o cucarachas cómo veneno.