Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Cora de Jesús María, El Nayar, Nayarit.
Cuyej tu´ upij tu tyi´ guatarij, naayerij mej tyu´ ugu´ atyaj chusetyej mej chej, El Nayar, Nayarit
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Üraj, Hualamo, Gualamo
Üraj

Aitüij ein aünaütu´upic, axuitzi guara´a. Cüyej, `achu pu 18 metros ajtütü´üma´a `alli´i, suuraj ü cüya´aran, tün pu tyaumua ü cutsapa´aran ura´aúxa´a mee ü xamueiran. áchu pu sei xütye apuan eita´a, tyaara´íeigua, tümua pu tün pausááraj eigua pu tyaguaira´a ü tacairan, `uraj, xu´umua tün pu´u naíxaj, pauvin cüme´e tü pu´a arij cuasi, muácuacaj pu uraj átse´e.

Yaa puj ti´i rátyaguájmee. La Palma, El Pozo, Santa Cruz, Santa Rosa, San Pedro Ixcatán, San Rafael, Huaynamota, Higuera Gorda, San Juan Peyotán.

Guatarij. Iraaye´en tüpu´a `uta´achu´i: anxüvicaj pu ü xamueiran irauyaatsan, ajtá anxüvicaj ü ca´arúj xamue´i, ajtá cuatú xamue´i ayé cha´a taj pu´amuacaj, tü´üqui iraayen atsá tüna´a. Ajtá i´iguatarij ayén tyi´i yeetsiiguaj tüpu´a `utaj aran. Tüpu´a ira´aracui a ru üüse´e, iru´uguache´ixün pu tu´ícuatyímej, tü´üqui muxcaj cün ira´araú guate´en, iraarautsújtyi´i.

Yaa pu eincüm tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Tü `íra´araacu´i, yaa puj tyu´urure, tü´üta tüca´a autya´uvijpuaxü´üsin tyu´u üsi, capú rü´ürista `ame tü íra´ataneere, `avi´itaxün xa´achuta´í cüme´e, `anajta puj e´igua tyu´asi tü ayán tyíícu´inye, a´igua muj tyí´ícu´ucu´in ü tyaütyej.


Hualamo, Gualamo

Árbol que mide hasta 20 m de alto, su tronco es derecho y tiene la cáscara amarillita. Sus flores miden 1.5 cm de largo, son de color lila, olorosas y pelosas (pubescentes). El fruto es una bolita de color negro, carnoso, contiene 4 semillas y mide 2 cm. Esta planta florece por los meses de febrero a mayo, se le caen las hojas durante la temporada más seca del año. Crece en el monte.

Localización geográfica regional. La Palma, El Pozo, Santa Cruz, Santa Rosa, San Pedro Ixcatán, San Rafael, Huaynamota, Higuera Gorda y San Juan Peyotán.

Uso medicinal. Para el tratamiento de la soltura (chorro): se cuecen cinco hojas de esta planta, cinco hojas de guayaba y cinco de capulín en 1 litro de agua, se toma un vaso del cocimiento cuando se sienta dolencia o como agua de uso. Esta preparación también se puede tomar para quitar la basca. En caso de enfermarse de mal de ojo se mastica un cojollito tierno y se envuelve en un algodón, éste se exprime para que caigan unas gotitas dentro del ojo.

Causas y síntomas de la enfermedad. También se conoce como diarrea. Cuando una persona adquiere esta enfermedad presenta dolor de estómago, no tiene apetito y con frecuencia le dan ganas de evacuar, el excremento es líquido. Es causada por calor o porque no cae bien algún alimento ingerido. El mal de ojo se caracteriza por presentar secreción de lagañas en uno o en ambos ojos; existen temporadas en que se presenta este padecimiento, lo adquiere gran parte de la gente y no se sabe por qué (V. mal de los ojos).