Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mayo de la Región de Ahome, Sinaloa.
Juyam Jabeta Jijitome Mayo Yoremata Anepo Umu Ahumempo, Sinaroapo
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Ahilla, Guásima
Ahilla

Ii juya u amapa ta benak beeguak, tuuruaik; bat´te guaibasi tenam sag´guak, jiepsi bebenam, ili tetebem, bat´tem gojmamni centimetrom tetebia bep´pa ili seebuam jípure; bat´te tosalik ento sagualik jelaik sesegua, bat´te ili azul; umu a naguakapo; ju taka bat´te mamni centimetrom tetebia ju datil ten´na te ili canalim jípure. Jikiampo yoyotu entok kagüim aikapo, jibá sisialia bata jipureteko, marzo mechat sesegua. Tuu juyapo jipugua.

Jak benakusu teigua itóm nasuk. Ahomempo, siimachi Sinaloa de Leyvapo, Carapuepo.

Jitasu ai jijitogua. Ju batchia ili guakas a tutujnake anai u seguamak naugüi entok rovobuhaxia ili juyamak entok torinaka ili juyata ket borrajam teguaka, amelia litro baampo am bakna, taij güechiria tasiriamak bechiibo a jiina entok sebe jaritiria. Ii mismo jit´tua ume ili usim tosferinata bechiibo am baarutinakeu bechiibo senu ili tazata jínake. Uka begua siarita tulisi alcoholpo a tutuxnake a buaseu tajti ume goi mamam´mei a núyegüi uka biata amelia litro alcoholpo anai pulmonimpo guanteteko acha orenake.

Jitasu a jojoa entok jachisu au nanatia ju kokoa. Si ju kokorema catarrota jipureteko anai ka au suayateko uka kokoata takaguapo jipunake anai jaiki cerveza pomtiriam jeeko o yun tekipan noalataka tat´tareka au ubakateko jabetat nanaguatu ju katarro anai ju tasiría jabetat güegüeche, jita chichak yeu gootianake jamakgüei ojbomak. Ju tosferina jabetat güegüeche bueituk ujamut ili usita boobichame buaguamta gas ta jipuremta buayeteko ume munim entok karabam´sam banasi, bibam yeyena o vinota jejeye anai u yore bareme uka ka tuuguamta mamabeta. Ju ili usi piesapo tatáse anai u jeróchiai bat´te ahogagaroa, un´na chii chuchuba.Ume pulmón guantiriam jabetat güegüeche bueituk tekipan´noalataka tat´ tareka au uuba anai chukula ju kokoa jabetat güegüeche. Guantiria ket jabetat güegüeche entok taijta benasi a in´neanake.

Guate jitá taayu guarne. Uka katarrota a kaitatu bareyo u jittuau bejá yaarigüi, abango saguata, nagua, biata entok seguam amak kutiana. anai ke jibuaka taaguapo baisi a jínake.


Guásima

Árbol con la cáscara como la amapa gruesa. Hojas casi como las del guayabo, en forma de corazón, larguita, casi de 10 cm de largo con alguatitos por encima. Flor como blanca-amarillenta, medio azulita en el cojollo. La fruta es como de 5 cm de largo parecida al dátil pero con canalitos. Crece en los arroyos y en las cercanías, siempre está verde cuando tiene agua, florece por marzo. Se le considera cordial.

Localización geográfica regional. En la región de Ahome, Sinaloa de Leyva y El Fuerte.

Uso medicinal. La almendra de la semilla se machaca y junto con la flor y ramitas de gordolobo y unas ramitas de oreja de rata, también llamada borraja, cocidas en medio litro de agua tomándola para la calentura con tos y los calosfríos de la gripa constipada. La misma preparación para la tos ferina de los niños para que sudorifiquen tomando una tacita. La cáscara verde bien machacadita en alcohol para que fermente en una cantidad igual a lo que se agarra con las dos manos de cáscara en medio litro de alcohol, y untado en el pulmón para cuando hay ardor.

Causas y síntomas de la enfermedad. Si la persona tiene gripa y no se cuida se conserva la enfermedad en el cuerpo y tomando algunos tragos de cerveza o se baña estando irritado de trabajar se constipa la gripa y viene la tos, se echan cochinadas incluso con sangre. La tos ferina da porque la madre embarazada toma comidas con gas como frijol y garbanzo, fuma cigarro o toma algunos tragos y el feto recibe el mal (V. embarazo). El niño se la pasa tose y tose casi ahogándose con flema que apesta mucho. El ardor de pulmón da porque se bañe uno irritado de trabajar y con el tiempo resulta afectado por una infección. Aparte del ardor hay dolor y una como lumbre que se siente (V. dolor de pulmón).

Otros datos. En caso de no quitarse la gripa se agrega a la preparación ya mencionada un puño de abango (hojas, raíz, cáscara, flores) tomándolo tres veces al día antes de las comidas.