nu fiño edyi dyote cm, nu za´a na k´anga, na b´oo na mbez´he, nu xi dyaga xu/ru/, a ñinu/ na xu/ru/, nu nrrana na ixki (na ts´i k´anga). chevi seje, unu/ in nrrana/ ma mayo-junio, nu lulu pesi in mutr´o, te´e ango bu/bu/ in xi, te´e ango bu/bu/ nrrojo, ango bu/bu/ uaru/, a ñu/nu/ kja juama/, na pa´a.
Jango pese, nrrese a ñiñi, boncherre, kotu/, Concha nu po´o, xamique, mbagu/du/.
Pjeco na jo´o. Golpe, k´anga, uagu/ na dye, ngua, jiontr´u/.
golpe: nu ndodye tzonu/ ("cho´o nutzonu/), ra ku/nu/ ji nu fino, nu ndodye ra ñaxaji, nguekua ra ingueme na k´axtr´u/, ra ku/nu/ji chamba/ji o´o ne xixcuama, kja na ñuxpu/ji ango bu/bu/ nu k´anga.
ma na u/, ku/nu/ji kja na nuxpu/ji ango bu/bu/ nu golpe, ra mba/nu/ ra siji.
ma fantr´a/ ne nu k´anga.
uagu/, jiontr´u/, ra jiaxpa/ nu ñieche, ra jiaxpa/ nu fiño na ñinu/ kja na jiu/tr´u/ o nu fiño ra ku/nu/ji ñe nu ndodye tzonu/ ne axoxi, ra ñuxpu/ji ne jiu/tr´u/.
herida o golpe, chevi arnica, ra mba/nu/ kja na siji o ra mbecheji.
Jango va e/ nguijeme. k´anga ma ñu/gu/ji, dya pedye k´ii o me da/ku/, ma jiantr´u/, ma pedye in dodye.
Hierba de 20 cm, tallo moradito y de adentro verdecito, cuadrado. Hojas lisas y la orilla medio china. Flor rosa (casi moradita), como estrellita, florece de mayo a junio. Frutito con semilla, crece junto a la hoja. Crece en las cercas, donde hay magueyes, a la orilla de la milpa. Calidad caliente.
Localización geográfica regional. En todo el municipio de San Felipe del Progreso.
Uso medicinal. Golpes y moretones: con hueso de aguacate, se muele la planta, el hueso se tuesta, hasta que quede bien amarillito, se muele con sal y con un papel se ponen donde está el moretón. Para el dolor: se muele y se aplica en el golpe, hervida se toma para la hinchazón y los moretones. Quebrado (V. fractura de pierna), conchavado (V. zafadura): se unta pomada de Mamisan, se echa la hierba a un lado y se venda o amarra. O la hierba se muele con el hueso de aguacate y ajo, se pone y se amarra. Heridas o golpes: se utiliza junto con árnica, se hierven y se toman o se lavan.
Causas y síntomas de la enfermedad. Moretones: cuando se caen, no sangran y le punza mucho. Conchabado: cuando se chispa el hueso (V. desviadura).
Otros datos. También se le da el nombre de hierba golpe y linaza.