fiño edyi na m. o na dyote m., pesi in ts´izaa ku/ na mee, ku/ na traxku/, tee dya mogu/ ka na esponjabo, ka na mbese in ts´ixi, nu ts´idye, nu xi chevi a ntziñi ts´iu/ o chevi a dye ko pesi nziyo/ ñidye, no poxu/, na mbezhe a jense ñe na tr´oxu/ a jomu/, dya unu/ in nrrana/, nguencho pese in espiga ku/ ts´ike, pese ma agosto-septiembre, yu/du/ na jo´o no ko´o chevi mifi, tee kja ngumu/, kja nrrojo, dyaga pa´a.
Jango pese, nrrexe a ñiñi, kotu/, Calvario Carme, San Pancho nase, boncherre, Concha poo, Xamigue, Concha ts´ike.
Pjeco na jo´o. u/feme, u/ñi, nrrama, pitzi, mbecue, fots´u/ nu nervio, bili ne tr´eje.
u/feme: ra mba/nu/ ra chamba/ji nrreje na potr´u/ ñe milto, ra siji ma xoxtr´o o mara ñonu/ ma xomu/.
nrrama: ra mba/nu/ nu ka yeko nrrexe ye ñie/che nu tz´a´a nrrama, xitzana/ na xu/ru/ ñe liso, altamisa, lota, mifi, yuntr´e tz´a/xidyo, ñie/che tre na tr´oxu/ ne kanga, ra siji, kja na kueñe nu choku/ ñe diji.
pitzi, mbecue o nervio: ra mba/nu/ ñe nu ñie/che, xitzana/, cedrón, tzanxinu/ ñe cañela, ra siji na vaso pa ma pa ma xostr´o, jñincho/ pa chevi nrreje.
xi na jo´o nervio ñe mbecue, ma dya zoo ra inji ma me mbeñe me mbeñe, ra mba/nu/ ra chamba/ji nu ye fiño tzoñeda, xopunte, tzaxto. ts´imbaro, mifi ñe marrubio, ra xichi na vaso ñe ra nrrebiji na limu nguekua ra kueñe ku/ na koo, ra siji ma xoxtr´o o ma jio ra rroxtr´oji a dye, kja na xichi nrreje ku ya mba/nu/, ra mbats´u/ji ra nrrebiji ye limu kja na siji ma unu/ na punku/ nu na u/. nu ñie/che ra moji nu yencho/ fiño o nu ko totri, ma dyaka zoo nu na u/, ñontr´o nu fiño ku/ totri, nu xopunte o koñeche.
bili: ra mba/nu/ ra chamba/ji xupunte, siminillo, tr´abaxu/, ts´imbaro, mifi, tzoñeda, ra siji na ts´itasa ma unu/ u/feme, ma unu/ ts´itri ye ts´iguañi tr´eje: ra siji chevi nrreje, ra mba/nu/ ye o jñi litro nrreje, nu nrrana palma, xi nrrora, linojo, nrrana, lobo, ra mba/nu/ mara siji o ro xaji.
Jango va e/ nu nguijeme. nrrama: choku/, diji ñe u/ñi, unu/ji ma pedyeji ma nguaru/ ñonu/ ma na pa´a.
pitzi: ma janrraji ka mbatr´u/ na kijmi o ma nigu/ji, ma jetziji nu ts´itri o panaji kja ngama, jantr´aji na accidente, kjana unu/ ku/xfeme, choku/ nu ye ts´itri ma pitziji, ma dya ne ra ñonu/.
bilis: ma bu/bu/ u/feme.
mbecue: ma me kja mbecue, ma siji na ñonu/ ku dyaga jo´o, unu/ ku/xfeme, choku/ ne diji "kapu/ me na noo añi", kja na siji ñe kapu/ ku/ dya pa/ra/ pjeco kaa, kja na kueñe.
nervio: ma dya zoo ra inji, ma chevise, me mbeñe ra tzapu/ dyaga jo´o a ñi ñe a mbeme, ra zoo ra siji nrrametr´o nguekua dyaka ra unu/.
Planta de 1-1.20 m aproximadamente, tiene la varita dura, medio blanca, crece derecha y se esponja. Hoja como lengua de pájaro o como una mano con cuatro dedos, color cenizo, verde por arriba y blanco por debajo. No da flor, sólo una espiguita muy chiquita, sale en agosto-septiembre. Olor sabroso, amargoso, como estafiate. Crece principalmente en las casas, en las piedras no. Es caliente.
Localización geográfica regional. En todo el municipio.
Uso medicinal. Dolor de estómago: se hierve con té negro y mirto, se toma en ayunas o antes de cenar. Aire: se hierve en un pocillo toda la medicina de aire, hierbabuena china y hierbabuena lisa, altamisa, ruda, estafiate, trébol de monte, salvia de sonaja y toronjil blanco y morado. Se toma el té y se quita el vómito y diarrea. Susto: hervido para bañar a un niño espantado, junto con el estafiate y hierba amarga (maestra). Susto, coraje o nervios: se hierve con toronjil, hierbabuena, cedrón, laurel y canela, se toma un vaso diario en ayunas, durante ocho días o como agua de tiempo. Nervios o coraje, cuando uno no puede dormir porque está con preocupaciones piense y piense: se hierve con hierba del burro, de maestra, hierba de San Nicolás, hierba de la paloma, estafiate y manrrubio. Se sirve un vaso y luego se le exprime limón para que corte lo amargoso, se toma en ayunas. O se tallan las hierbas en la mano y se echan en un vaso con agua hervida, se cuela, se le exprimen dos limones y se toman cuando está muy fuerte el dolor, o se mastican la planta que se encuentre, como maestra o ajenjo. Bilis: hervido con hierba maestra, siminillo, escoba grande, palomilla, estafiate y hierba del burro, se toma una tacita cuando uno siente dolor de estómago, para niños dos cucharadas.
Tos: se toma como té, hervido en 2 ó 3 litros de agua, con flor de palma, hoja de durazno, hinojo y flor de gordolobo. Se hierve solo para tomar o bañarse.
Causas y síntomas de la enfermedad. Aire: vómito, diarrea y dolor de cabeza; da cuando salen después de comer algo caliente. Susto: porque en el campo ven una víbora o se caen, cuando al niño lo sueltan bruscamente en la cama, por ver un accidente; les dan torcijones y vómito a los niños que se espantan, ya no quieren comer. Bilis: hay dolor de estómago. Coraje: cuando hace uno muchos corajes o un coraje fuerte y come algo que le hace mal, le vienen cólicos, torcijones en el estómago, vómito y diarrea, trae uno bien grandota la cabeza. Se toma el remedio y como que se atarantan y se quita esa sensación. Nervios: cuando no pueden dormir, es porque los mismos pensamientos le afectan a uno el cerebro y el estómago. Se puede tomar el remedio más seguido para que se controle uno un poco de los pensamientos.
Otros datos. También se le da el nombre de jenjo.