Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Koñeche, Ajenjo
Artemisia ludoviciana Nutt. subp. mexicana (Will.) Keck.
Koñeche

fiño edyi na m. o na dyote m., pesi in ts´izaa ku/ na mee, ku/ na traxku/, tee dya mogu/ ka na esponjabo, ka na mbese in ts´ixi, nu ts´idye, nu xi chevi a ntziñi ts´iu/ o chevi a dye ko pesi nziyo/ ñidye, no poxu/, na mbezhe a jense ñe na tr´oxu/ a jomu/, dya unu/ in nrrana/, nguencho pese in espiga ku/ ts´ike, pese ma agosto-septiembre, yu/du/ na jo´o no ko´o chevi mifi, tee kja ngumu/, kja nrrojo, dyaga pa´a.

Jango pese, nrrexe a ñiñi, kotu/, Calvario Carme, San Pancho nase, boncherre, Concha poo, Xamigue, Concha ts´ike.

Pjeco na jo´o. u/feme, u/ñi, nrrama, pitzi, mbecue, fots´u/ nu nervio, bili ne tr´eje.

u/feme: ra mba/nu/ ra chamba/ji nrreje na potr´u/ ñe milto, ra siji ma xoxtr´o o mara ñonu/ ma xomu/.

nrrama: ra mba/nu/ nu ka yeko nrrexe ye ñie/che nu tz´a´a nrrama, xitzana/ na xu/ru/ ñe liso, altamisa, lota, mifi, yuntr´e tz´a/xidyo, ñie/che tre na tr´oxu/ ne kanga, ra siji, kja na kueñe nu choku/ ñe diji.

pitzi, mbecue o nervio: ra mba/nu/ ñe nu ñie/che, xitzana/, cedrón, tzanxinu/ ñe cañela, ra siji na vaso pa ma pa ma xostr´o, jñincho/ pa chevi nrreje.

xi na jo´o nervio ñe mbecue, ma dya zoo ra inji ma me mbeñe me mbeñe, ra mba/nu/ ra chamba/ji nu ye fiño tzoñeda, xopunte, tzaxto. ts´imbaro, mifi ñe marrubio, ra xichi na vaso ñe ra nrrebiji na limu nguekua ra kueñe ku/ na koo, ra siji ma xoxtr´o o ma jio ra rroxtr´oji a dye, kja na xichi nrreje ku ya mba/nu/, ra mbats´u/ji ra nrrebiji ye limu kja na siji ma unu/ na punku/ nu na u/. nu ñie/che ra moji nu yencho/ fiño o nu ko totri, ma dyaka zoo nu na u/, ñontr´o nu fiño ku/ totri, nu xopunte o koñeche.

bili: ra mba/nu/ ra chamba/ji xupunte, siminillo, tr´abaxu/, ts´imbaro, mifi, tzoñeda, ra siji na ts´itasa ma unu/ u/feme, ma unu/ ts´itri ye ts´iguañi tr´eje: ra siji chevi nrreje, ra mba/nu/ ye o jñi litro nrreje, nu nrrana palma, xi nrrora, linojo, nrrana, lobo, ra mba/nu/ mara siji o ro xaji.

Jango va e/ nu nguijeme. nrrama: choku/, diji ñe u/ñi, unu/ji ma pedyeji ma nguaru/ ñonu/ ma na pa´a.

pitzi: ma janrraji ka mbatr´u/ na kijmi o ma nigu/ji, ma jetziji nu ts´itri o panaji kja ngama, jantr´aji na accidente, kjana unu/ ku/xfeme, choku/ nu ye ts´itri ma pitziji, ma dya ne ra ñonu/.

bilis: ma bu/bu/ u/feme.

mbecue: ma me kja mbecue, ma siji na ñonu/ ku dyaga jo´o, unu/ ku/xfeme, choku/ ne diji "kapu/ me na noo añi", kja na siji ñe kapu/ ku/ dya pa/ra/ pjeco kaa, kja na kueñe.

nervio: ma dya zoo ra inji, ma chevise, me mbeñe ra tzapu/ dyaga jo´o a ñi ñe a mbeme, ra zoo ra siji nrrametr´o nguekua dyaka ra unu/.


Ajenjo

Planta de 1-1.20 m aproximadamente, tiene la varita dura, medio blanca, crece derecha y se esponja. Hoja como lengua de pájaro o como una mano con cuatro dedos, color cenizo, verde por arriba y blanco por debajo. No da flor, sólo una espiguita muy chiquita, sale en agosto-septiembre. Olor sabroso, amargoso, como estafiate. Crece principalmente en las casas, en las piedras no. Es caliente.

Localización geográfica regional. En todo el municipio.

Uso medicinal. Dolor de estómago: se hierve con té negro y mirto, se toma en ayunas o antes de cenar. Aire: se hierve en un pocillo toda la medicina de aire, hierbabuena china y hierbabuena lisa, altamisa, ruda, estafiate, trébol de monte, salvia de sonaja y toronjil blanco y morado. Se toma el té y se quita el vómito y diarrea. Susto: hervido para bañar a un niño espantado, junto con el estafiate y hierba amarga (maestra). Susto, coraje o nervios: se hierve con toronjil, hierbabuena, cedrón, laurel y canela, se toma un vaso diario en ayunas, durante ocho días o como agua de tiempo. Nervios o coraje, cuando uno no puede dormir porque está con preocupaciones piense y piense: se hierve con hierba del burro, de maestra, hierba de San Nicolás, hierba de la paloma, estafiate y manrrubio. Se sirve un vaso y luego se le exprime limón para que corte lo amargoso, se toma en ayunas. O se tallan las hierbas en la mano y se echan en un vaso con agua hervida, se cuela, se le exprimen dos limones y se toman cuando está muy fuerte el dolor, o se mastican la planta que se encuentre, como maestra o ajenjo. Bilis: hervido con hierba maestra, siminillo, escoba grande, palomilla, estafiate y hierba del burro, se toma una tacita cuando uno siente dolor de estómago, para niños dos cucharadas.

Tos: se toma como té, hervido en 2 ó 3 litros de agua, con flor de palma, hoja de durazno, hinojo y flor de gordolobo. Se hierve solo para tomar o bañarse.

Causas y síntomas de la enfermedad. Aire: vómito, diarrea y dolor de cabeza; da cuando salen después de comer algo caliente. Susto: porque en el campo ven una víbora o se caen, cuando al niño lo sueltan bruscamente en la cama, por ver un accidente; les dan torcijones y vómito a los niños que se espantan, ya no quieren comer. Bilis: hay dolor de estómago. Coraje: cuando hace uno muchos corajes o un coraje fuerte y come algo que le hace mal, le vienen cólicos, torcijones en el estómago, vómito y diarrea, trae uno bien grandota la cabeza. Se toma el remedio y como que se atarantan y se quita esa sensación. Nervios: cuando no pueden dormir, es porque los mismos pensamientos le afectan a uno el cerebro y el estómago. Se puede tomar el remedio más seguido para que se controle uno un poco de los pensamientos.

Otros datos. También se le da el nombre de jenjo.