Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Mifi, Estafiate
Artemisia ludoviciana Nutt. subsp. mexicana (Willd.) Keck.
Mifi

nu fiño edyi yente o jñinte cm. nu ts´izaa nu ñerga na ma/a/ dya pesi in dya/,dya ra pesi in dya/, in ts´ixi chevi ku/ ua/gui mena ketr´o nu dye nu fiño na xicua, dya unu/ nrrana/, na xii, na koxu/, dya ga kumi, pesese, te´e kja guama/, nrrexe ñi.

Jango pese, nrrexe a ñiñi.

Kjeco na jo o. Na jo´ o man kja mbecue, nervio, bili, u/feme, ma me siji tafu/ nrrama, pitzi, nrritsi.

mbecue: mba/nu/ji nu fiño ñe nu tzoñeda, mbaro, ñieche nu tza a gumu/, kja na siji.

me testa a ñi manzanilla, yuntrre, nrrana/ nu tila, ñe nu tzoñeda mbaniji kja na siji, ñe nu nrreje, nziyo/ hora nguecua ya ra zoo ra inji.

Bili: ra mba/nu/ ñe nu xopunte, ñieche, minio, mbaxu/ na noo, tzoñeda, ñe nu paloma, siji na ts´itaza nu nrreje, ma na u/ a mbeme nu ye ts´itri ye ts´iguañi.

mbecue: u/feme, ma siji na punku/ tafu/, siji maxa mba/nu/ ñe nu in fixi miño, xopunte ñe nu tzaxto.

nrrama: mba/nu/ji ñanto/ fiño nrrana/ ñe pare, kja na xatu/ji o xi cheviji nzincho/ fiño (ts´itare ne ñieche) ne cafuji nu dye, na momu/ ñieche trre kjana janpu/ji nrrexe in cuerpo o xontruji, ma dya atra/ ra jia/xu/ji ra mba/nu/ kja na siji, ma ra unu/ ts´itr´i ne pale.

na jo´o ra mba/nu/se ñe nu lota ra siji o ra za´a.

nrrintsiji: na jo´o nu na ke/e/, nguekua dya pjeco mama yente´e.

ximi chevi piru, altamiza ñe nu lota, pare ra bigu/ nrreje ne sarte kjana mampu/ji in cuerpo.

Jango va e/ nu nguijeme. nrrama: penchi ma na paji ma bu/bu/ kja sibi ñe ma pedyeji ma ñu/gui, ma siji xedy na pedyeji kja nrrama, nu ye pale ma pefiji kja gomu/ o ma a/tra/ji na meje, pedye nu nrrama kja na penchiji, nu nrrama penchi kja nrreje o a trii, me poku/ji, ne ra unu/ choku/ ñe diji.

metestañi: ma dya ne ra inji.


Estafiate

Planta que mide entre 70-80 cm, el tronquito es una vara derechita, que no tiene macoyo, no se abre o ramifica, la hojita es quebrada es una tira nada más, muy delgadita, no como el ajenjo, blandita, color cenicito. No da flor. Olor y sabor amargosito, no es agradable. Es silvestre, crece en barrancas, orilla de la milpa, carretera, en el monte, laderas, caminos.

Localización geográfica regional. Abarca todas las comunidades del municipio.

Uso medicinal. Coraje: se hierve con hierba del ángel, paloma y jenjo de la casa o del monte y se toma. Nervios: con manzanilla, trébol de monte, flor de tilia (tila) y la hierba del burro, se hierven y se toma como agua de uso, cada cuatro horas o como un té, con eso ya pueden dormir. Bilis: hervido con maestra, ajenjo, simonillo, escoba grande, hierba del burro y palomilla, se toma una tacita o media, en caso de dolor de estómago, para niños dos cucharadas. Coraje, dolor de estómago, cuando toman mucho pulquito: lo toman hervido con cola de coyote, maestra y la hierba de San Nicolás. Aire: se refriega con la mano, en un plato junto con toronjil y lo untan en el cuerpo, a manera de baño. Si no se calma por encima, se hierve y se toma. Es para niños y adultos. Se puede hervir solamente con ruda para tomar o bañarse. Limpia: sirven para ello porque son blandirás y no molestan a la gente. Se usa con pirul, altamisa y ruda, con alcohol, se sudan en un sartén y restriegan por el cuerpo.

Causas y síntomas de la enfermedad. Aire: lo agarran cuando están calientes en la cocina y salen; cuando se caen; por comer tortilla y salirse al aire; a los señores cuando están sacando un tramo de tierra o haciendo un pozo, de ahí sale el aire y les pega; el aire se agarra del agua o de afuera (V. mal aire). Se ven desmayados, ganas de vomitar, con diarrea. Nervios: cuando no duermen.