Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Nu fiño cero, Hierba del diablo
Nu fiño cero

nu fiño edyi na metro, nu za´a tr´oxku/ na potr´u/ a gomu/ na no´o in xi (jñi cm.) na maja (ts´ich´a cm.), lisa, dyago xu/ru/; nu nrrana/ na tr´oxu/ kjana k´angu/, nu lulu na potr´u/ chevi nzhese, pedye in nrrana/ ma febrero nu agosto o septiembre pesi in lulu (dya siji), te´e jango jara/ nrrojo, ts´igomu/, jango bu/bu/ xoru/, na pa´a.

Jango pese, boncherre. Concha ts´ike, mbagu/du/, Choteje, a ñiñi.

Pieco na jo´o. Chii etico, za´a cero, nrrama guma/, nrrama dyaga jo´o xaxa na no´o.

etico: xatu/ji nu ye ts´itrii yo etico, ra mba/nu/ ñe nu xii, xindoparu/, choxbidyi ne xingoroxo, ñe pare, nguekua ra bedye nrreje, dya zo´o ra siji.

Nu za´a cero: kapuji ra mbedye in nrreje kja nu nrredye, ra dyoku/ o ra mba/nu/ chamba/ji ñoni, unta ma na pa´a kja na mbosi.

nrrama dyaga jo´o: na jo´o ra xaji, ñe ra jiasi xindoparu/, ntrraku/ nrre´e kjapuji ts´itri´i ne b´ezo na no´o.

xa/xa/: kuniji kjo nu pare o vinagre kja na sixpiji kja xa/xa/. dya siji.

Jango va e/ nu nguijeme. etico nu tri´i ku/tr´u/ in tze´e, na xuñu ku/tzi nu moro, nu ñuxte bobu/.dya zo´o ra mimi, te´e a mbeme ne a ngua ts´ike.

za´a cero: ke/me na k´axtr´u/ chevi etico, dya ne ra ñonu/, chevi ku/ dya pes in kii.

nrrama dyaga jo´o: o nrrama gomu/, dya ne ra ma, ma uni nrre fiño yo tza´a nrrama, dya ne ra kjueñe, nau/a ñii, nrrexe in cuerpo, nu kja gumu/ bu/bu/ na punku/ nrrama, pese in nrrama nu añima, ma ra ma dyoki, unu/ nu ts´itri.

xa/xa/: xa/xa/ na no´o, ma xoji nu kja nrrare o kja tr´ameje ku dyaga jo´o, pedye nrrexe in cuerpo.

Pjeco xi ne ra mbaraj. nu fiño dya zo´o ra siji.


Hierba del diablo

Arbusto de 1 m de altura aproximadamente, tronco blanquizco y negro hacia abajo. Hojas de 3 cm de ancho y 5 cm de largo, lisas y suaves. Flor blanca que luego parece azul, con frutitos negros como capulín, florece desde febrero y para agosto o septiembre ya tienen fruto (no comestible). Crece en las cercas, en las laderas, en las piedras, donde hay sombra. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. Bonchete, Concepción Chico, Estutempan, Chotejé, en toda la región de San Felipe del Progreso.

Uso medicinal. Niños héticos: se dan baños, la hierven junto con chilillo, hierba del zopilote, espina hedionda y pasuchi del monte, con tantito alcohol para que sude; no se ingiere el cocimiento. Brujería: para atajarlo se suda en un comal, se machaca o se hierve la planta con polvo de cal, se unta calientita y se venda. Aire malo (V. mal aire): para dar baños, se hierve con hierba de zopilote y frijol de monte, para niños y grandes. Granos: se muele con alcohol o vinagre y se unta en los granos. No se toma.

Causas y síntomas de la enfermedad. Héticos: el niño se pellizca todo, incluyendo la nariz, se quita los moquitos, el cabello se levanta y queda tieso, le crece su pancita y tiene las piernas delgaditas. Mal oficio o brujería: quedan amarillentos como los héticos, muy pálidos, sin hambre, como que ya no tienen sangre, agotados (V. maldad). Aire malo: o aire de campo, se reconoce porque no se quita con las otras hierbas de aire, es más difícil de quitar; hay dolor de cabeza y de cuerpo. En el campo hay mucho aire, se levanta el aire de los muertos cuando van a enterrar a alguien, se les pega a los niños (V. cáncer de muerto). Granos: ronchas grandes, por bañarse en el río o en agua de charco que no sirve, mugrosa; salen por todo el cuerpo.

Otros datos. Los tratamientos indican que no se usa la planta para tomar. También se conoce como hierba diablo y hierba de Pablo.