Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Nzhense (Tzense), Capulín
Prunus serotina Ehrenb subsp. capuli (Cav.) McVaugh
Nzhense (Tzense)

za´a edyi dyecha m. nu za´a na no´o me na xutr´u/, nu xi na liso a ñinu/ chebi mbidyi ko ts´ike, nu nrrana/ tr´oxu/, na ts´idyerga jango pese in ts´irana/, pese ma febrero, ma mayo pese in lulu, ma junio dyanajoji pese kja nrrojo, kja ts´itrre o kja ngumu/ na paa.

Jango pese, boncherre, mbagu/ du/, San Pedro na ntraa, Concha nu poo. nrrexe a ñiñi.

Pjeco na jo´o. trreje chevi flema, trreje na dyiodu/, catarro, u/ a ngua, ñe na u/ a xitr´u/. ma mutzu/ ñe pedye kii.

trreje: na jo´o nu ye xi, ra chamba/ji ñie/che na tr´oxu/ ñe k´anga nrrora, cañela, axoxi, gigante, lobo, pedyi ñe manzanilla, ma taa, ra siji me patr´o ra xichi azuca, kja na kueñe nu trreje, ma a/tr´a/ji jarabe nu lulu.

trreje chevi flema o trreje na dyodu/: ma siji yu o/dya/ tra/ji, kja juampa/ji voporru a yitzi, a xutr´u/, chimi, kja na siji ts´ike jarabe nu vaporru.

trreje, catarro: nu xi a/tr´aji na jarabe chamba/ji na punku/ fiño.

u/ a ngua o xu/tr´u/; ra mba/nu/ ra xichi kja mbitu ñe ra mbatr´uji a ngua o a xu/tru/, ra kosu/ji ñie/che mamisan o dyate jñante ñanto/, kja na mbosi nguekua dyara unu/ nrrama.

ra mutzu/: ra xaji nu ye male ma mutzu/, na jo´o nu ye xi ra mba/nu/ ra chamba/ji nrre fiño.

Pedye kii: na jo´o nu xi ra chamba/ji nu b´aa nu nana, chamba/ji nrre fiño, ra unu/ ra si nu lele.

Jango va e/ un nguijeme. nu na u/ a ngua o xu/tr´u/, ma unu/ mena punku/ see.

Pjeco xi ne ra mbaraji. ma empachabo nu ye ts´itri ma siji nzhense ma na mbezhe o na jo´o unu/ji diji ne choku/ dyabu figu/.


Capulín

Árbol de 10 m, tronco grueso con tecata partida. Hojas lisas con la orilla como espinitas chiquitas. Flor blanquita, es una varita con muchas flores chiquitas, desde febrero sale, para mayo ya tiene frutos y en junio ya están maduros. Crece en las piedras, las laderas o en las casas. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. Bonchete, Estutempan, San Pedro el Alto, Concepción la Venta, por toda la región de San Felipe del Progreso.

Uso medicinal. Tos: se usan las hojas, junto con toronjil blanco y morado, durazno, canela, ajo, gigante, gordolobo, tejocote y manzanilla, en cocimiento, se toma calientito como té con un poco de azúcar, si es para la tos. Para jarabe usan el fruto. Tos con flema o tos seca: después de tomar lo anterior, se unta Vick vaporrub en la garganta, pulmones y pecho y le dan a tomar un poco de jarabe de Vick vaporrub. Dolor de pies o dolor de pulmón: hervido lo echan en un trapo y le calientan el pie o la espalda, le untan pomada de Mamisan o Ungüento 666 y después lo tapan para que no le pegue el aire.

Causas y síntomas de la enfermedad. El dolor de pie o de pulmón ocurre cuando le cala el frío a uno.

Otros datos. Los niños se empachan cuando comen capulines verdes o maduros, les da diarrea y vómito con espuma (V. empacho).