Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
To´o, To
To´o

fiño te´e na metro nrre´e a ye metro, na nkua na no´o, na no a dye na ma´a dya mogu/, nu xi na no´o, na mbezhe nu derecho, kansa in; tzixi na trox´u/ a xitr´u/, a gomu/ nu yo xi chevi xepje nu na ñidye chevi bidyi, pesi in ñinu/, dya ga xiru, nu nrrana/ na no´o na trox´u/ ne na k´axtr´u/, unu/ ma agosto-septiembre, te´e ma tumu/ji kja ngumu/, na pa´a.

Jango pese, pese kja ngumu/ nu ñiñi, San Pancho nu trre, Foru/ nu Sana Toño, Kotu/, Concha nu po´o ne Xanmigue.

Pjeco na jo´o. na pura mara tzodye ñe nu chontzu/.

tzodye: siji ma ya mbanu/ mara mutzu/ ma unu/ nu na u/ a mbeme, ma unu/ ts´ich´a minuto (nrre´e ntee unu/ ma dyave va e/ nu na u/ o ma kja va mbu/ru/ kjo na u/). chevi ku/ inyección ku/ pura nu tzodye, unu/ na punku/ pa´a, unu/ choku/, unu/ tzetzi, ma dya zo´o ra mutzi, va e/ na punku/ nu na u/, unu/ nrre´e xalo, ma dya ñe ra mbedye nu chontzu/, xi uñu/ tsike, ma ñe ra unu/ chamba/ji manzanilla.

chontzu/: ma keme, unu/ ra siji nrre´e chamba/ji altamisa ne xabo, ñe ma dyane ra dagu/ nrrexe, siji ma o mba/nu/ ñe altamisa yuntrre, ñie/che troxu/ ñe xumu/.

Jango va e/ nu nguijeme. tzodye: ma dya ne tzo´o ra mutzu/ in lele, nu ntrixu/.

chontzu/: ke/me ma foru/ nu nzhu/nu/, unu/ ne jia/ ru/ o ximatra´a ma dya kimpu/ji a mbeme ma tuntzu/ in lele, nu ñi a jñincho/ zana ma dya togu/ nrrexe, ma na u/ a mbeme ne ki´i.


To

Planta que crece de 1.5 a 2 m, tallo grande, con ramas largas y derechas, es un matón. Hojas anchas, verdes al derecho, peluditas y blancas en el revés, la parte de abajo de las hojas parecen alas de mariposa y arriba puntiagudas, tienen esquinitas, son suavecitas. Flor grande entre blanca y amarilla, se da en agosto-septiembre. Crece sólo plantada en las casas. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. En las casas de las comunidades de toda la región.

Uso medicinal. Provocar el parto: se toma hervida cuando ya se va a aliviar y los dolores son cada cinco minutos (algunas personas se lo dan antes, cuando apenas comienzan las dolencias). Es como una inyección que apura el parto, les da más calor, les provoca asco, les da más fuerza, cuando no pueden dar a luz, les apronta más los dolores. Se da media taza, si se tarda en salir la placenta se les da otro poquito. A veces la hierven junto con manzanilla. Placenta: cuando se queda, se le da a tomar una preparación con altamiza y jabón (véase altamiza). También cuando todavía no baja todo, la toman hervida con altamiza, pericón, toronjil blanco y epazote.

Causas y síntomas de la enfermedad. Parto: cuando no pueden dar a luz las señoras. Placenta: se queda porque al cuidar a los animales les pega el sol atrás de la espalda y no se han tratado (sobado) durante el embarazo los tres a ocho meses. Si no ha bajado todo, hay dolor de estómago entuertos y hemorragia.

Otros datos. También se le da el nombre de too y laurelia.