Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Tzaxto, Hierba de San Nicolás
Tzaxto

nu fiño edyi na m., nu za´a ts´ike, na kjoxu/ baja, nu xi liso, pesi a ñi na xutr´u/, nu ñu/nu/ na xu/ru/, nu nrrana/ ts´ike, nu ts´iyerga, chevi linojo, pedye in nrrana/ ma agosto-septiembre, dya unu/ in lulu, yudu/ na ko´o, tee kja mbatr´u/, kja kotr´u/ ñe jango ja/ra/ nrrojo, na pa´a.

Jango pese. Calvario Carme, mbagu/du/, San Luca Ocotepe, nrrexe a ñiñi.

Pjeco na jo´o. mbecue, pachado nu ts´itri, u/feme, ma siji na punku/ tafu/.

mbecue: ra mba/nu/ o ra nrroxtroji nu nrreje na ts´iyerga ra chamba/ji tzoñeda, mifi, koñeche, fiño xopunte, kja na mbatziji, kja na tr´ebu/ji ye limu; ra siji na vaso ma xoxtr´o jñipa, xi mi kaji nu ñie/che na jo´o mbecue ñe nervio, ma kja mbecue nu nana kja na unu/ ku/xfeme nu lele, nrroxtr´oji ra chamba/ji ts´ike b´a´a nu nu nana.

u/feme, ma siji na punku/ tafu/, ra zoo ra mba/nu/ ñenu fixi miño mifi, koñeche, ra siji nu nrreje.

u/feme: ra siji ma mba/nu/ ñe nu tz´onexaxgua ñe nu fiño biste.

pachado: nu dyiu/ na jo´o ra mba/nu/ ñe nu nrrana/ pericón ts´ike nonu/, ra jia/tr´i ma va mba/nu/, ra siji nrre vaso ma xoxtr´o yepa nguekua ma pesi jeko nrru/ntr´i a mbeme, ra mbedye ne ra purga.

Jango va e/ nu nguijeme. pachado, ma pjeco siji ku/ dyata/´a/, ma dya nunu/ji na jo´o keme ko nrru/tr´u/ nu ximo nu lulu ku/ dyata/´a/ (ciruela nzhense muxa) bu/bu/ suelto (diji), siji dyaga jo´o.


Hierba de San Nicolás

Hierba de 1 m, tallo delgado, color café rojizo. Hoja lisa, puntiaguda y ancha, con la orilla chinita. Flor blanquita, en ramito, como la del hinojo, florece en agosto-septiembre. No se le ve fruto ni semilla. Sabor amargo. Crece en el campo, las barrancas y cercas, en el llano. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. Calvario del Carmen, Estutempan, San Lucas Ocotepec, en la mayoría de las comunidades del municipio.

Uso medicinal. Coraje: se hierve o se talla en agua una rama junto con hierba de burro, estafiate, ajenjo y hierba maestra, después se cuela y se exprimen dos limones; se toma un vaso en ayunas durante tres mañanas. Cuando la mamá hace coraje y al bebé le dan cólicos se talla con un poco de leche de la madre junto con hierba mora y se le da a tomar al niño. Coraje, dolor de estómago, cuando toman mucho pulquito: se puede hervir con cola de coyote, estafiate y amargosa, se toma como té. Dolor de estómago: se toma hervida con hierba maravilla y la hierba del bistec. Empacho: la raíz se usa hervida con flor de pericón y una pizca de cal, que se agrega cuando ya está hirviendo; se le da a tomar medio vaso en ayunas, por dos días, para que si tiene algo pegado en el estómago, lo arroje y se purgue.

Causas y síntomas de la enfermedad. Empacho: por comer cosas crudas, que no se digieren bien o porque se quedan pegadas las cáscaras de los frutos que están verdes (ciruelo, capulín, elotes). Están sueltos (diarrea), comen y no les aprovecha.