Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Xitza/na/ na xu/ru/, Hierbabuena china
Mentha sp.
Xitza/na/ na xu/ru/

nu fiño edyi jñite cm., ngua ketr´o/, nu xi na no´o, na xuru/ me na kijmi, dya unu/ nrrana/, nrrexe nu tze´e pesi in xi, ma octubre ne noviembre fot´u/ kja na mbese na ye te´e kja ngumu/, na pa´a.

Jango pese, emeji kja ngumu/, kotu/, boncherre, San Pedro ntra/ a/, Concha nu po´o.

Pjeco na jo´o. diji, masa, u/ñi, u/ feme ne choku/, kjuantr´i, xitzi.

diji: ja/saji nu fiño.

masa: siji ne nu mb´aa nguekua ra fongu/.

u/ñi: ku/nu/ji kja nrrojo o ñonu/ ne nu altamiza truntzu/, kja na ñufu/ji a ñi.

u/feme: choku/ ne diji: siji ma ya mba/nu/ chevi nrrexe ye fiño no jo´o nrrama.

kjuantr´i: xichi pare ñe Iota, ñie/che chee mbaja, k´anga, troxu/, altamiza, xu/mu/ dyo, xu/mu/ na jo´o, xitza/na/ lisa, ne nrre´e, kja na xichi nu ye fino, kja na chebiji ma tu nrrama.

xitzi: ra mbeche a tri´i nrrexe in cuerpo, gaka nu dyatru/.

ma pesi xi na nguijeme sitri´i ga kanu.

Jango va e/ nu nguijeme. masa: unu/ ma siji na jotr´u/ nu tro/me chi, tzedyi, o ma siji ma jesi na nu pa´a, dya patri, nu kja tro/me chi te´e nu masa, ma pedyeji na potr´u/ me ñomu/ji, edyi dyech´a o dyote cm. (masa).

Kjuantr´i: ma bu/bu/ nrrama ma me ja/sa/ na paja.

xitzi: nu ye ts´itr´ii xitzi ma mena pa´a.

Pjeco xi ne ra mba/ra/ji. xi na jo´o ma u/tr´i kja ngue-me, frijole dyoka, muu kjo nrre chamba/ji kjo siji.


Hierbabuena china

Planta de 30 cm aproximadamente, tallo blandito. Hoja ancha y china, de olor y sabor agradable. No da flor, todo el año tiene hojas, en octubre y noviembre las cambia y vuelve a retoñar. Sólo crece en las casas. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. Cultivada en las casas de toda la región.

Uso medicinal. Diarrea: se toma en cocimiento. Amibas: se toma con leche para que las arroje. Dolor de cabeza: se muele en una piedra o se mastica con altamiza y tabaco (cigarros Faros), se aplica como chiquiadores. Dolor de estómago, vómito y diarrea: se toma hervida junto con toda la medicina de aire (véase ajenjo). Limpias: se remoja en alcohol con ruda, toronjil rojo, morado y blanco, altamiza, epazote de perro, epazote de comer, hierbabuena lisa y del monte, con medio vaso de las hierbas remojadas, se refriega como refrescando en caso de aire fuerte. Abotigado: se hace una lavado por fuera en todo el cuerpo con el remedio anterior.

Causas y síntomas de la enfermedad. Amibas: dan porque toman el alimento frío, ya sea pan o tortillas, porque lo comen hasta el otro día y no lo calientan. En el bolillo o telera crecen las amibas. Cuando las arrojan hacen negro y se ve que se están moviendo, miden entre 10-20 cm (lombrices). Limpias: para el aire fuerte que da con mucha calentura. Abotigado: los niños se abotigan por calor.

Otros datos. Se usa para preparar barbacoa, frijoles, papas y calabazas entre otros alimentos.