Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Xu/mu/ na jo´o, Epazote bueno
Xu/mu/ na jo´o

nu fiño na medio metro na no´o, nu nejua na mbezhe, pesi tziraya, ma pese in nrrana/ o ma dyodu/ na t´roxu/, nu xi tzike yo nrre´e na ma´a, dyaga xuru/, a ñinu/ na xu/ ru/ tzike, pesi in nrrana/ pesi tzixa/ xa/ na tr´oxu/, jango bu/bu/ nrre-je peseji ma mayo ñe ma julio, ma e/je dyeme fotriji in mutro´o peseji nazeji, nu mutro´o na potru/ chevi ne nabo xi tra/a/ tzique, ma septiembre, pesi in mutro´o dyodu/ me jo´o ga yu/du/, te´e kja ngumu/, kja ni´i, ango bubu/ nrrojo, kja fotzu/ nu/, me te´e na jo´o kja nrreje dya pese, me na pa´a.

Jango pese, Kja ngumu/ nu ñiñi, mbagu/du/, xamigue, kotu/ San Pedro na ntrra, San Pancho nase, Concha nu po´o.

Pjeco na jo´o. na jo´o ma na u/ ma pedye na punku/ ki´i, ma dyara/ mutzu/ tri´i, nrrama, kjuantra/ji nu nrrama, pitzi, cruda nu cuajo, masa ma ne dyara/ utzu/, nguekua ra nrritsi na jo´o a mbeme/, kja na ma nu na u/ nu pedye e ki´i, ra jia/zaji nu nrrenxu/ kja na siji ma me patru/ chevi nrreme ma me na quimu/, siji ma xoxtr´o´o ñi pa, siji ma kerne e ki´i, ma dya pesi dya ra si´i, ma dya va e/ nrrexe nu ki´i, siji ne tu to´o, altamiza, pericón y torojil.

nrrama: nu ma xa/ji, ra jia/zaji nu yencho fiño nu tza´a nrrama. o ma ra kjuantraji ra chamba/ji pare.

pitzi: pimi ne nu nrreje ye ñie/che xu/mu/ dyo´o, cañela ñe dodye te´e na no´o, kja na xaji tziyo xuexu/, ra mba/nu/ kja na siji nzincho/ pa o ra mba/nu/ nu xu/mu/ dyo, ñie/che, xabo nre´e na/dyo, unu/ nu lele nrreje yo chamba/ji, xi mi chamba/ji dyote nziyo/ fiño kja na xaji nzicho/ xoru/ nzincho/ ma tza/o/, ma ñipa, ñe nu ñie/ che tuetano ne nu kux´ue.

kja na dyomu/ji.

cruda: jasaji ra mba/nu/ ne mo´o, mo´i, ndenxu/.

ki´i: cheve mbechine, ñi xi chejze ne ñi fiño na jo´o, pimi kja mba kja nu nana unu/ ku/ ra siji nu lele.

Jango va e/ nu nguijeme. mara mutzu/, ma ya mimi nu lele, ma bu/bu/ na u/ ñe ma va e na punku/ ki´i, ma queme ki´i dya jetzi bu/bu/ u/feme, a mbeme xitzi. ki´i: nu nana ma si na ixi, cafu/ na tzo´o nu lele, gana unu/ di ne choku/ ixku/.


Epazote bueno

Hierba de 50-70 cm, tallo todo verde, tiene como rayitas, cuando florea o se seca queda blanco. Hojas pequeñas y otras largas, delgadas, suaves, con la orilla un poco chinita, casi lisa. Flores con granito blanco, como bolitas, donde hay agua salen desde mayo, donde no, hasta julio. Cuando llueve se riega su semilla, es negra como la del nabo pero más chiquita, en septiembre tiene la semilla seca. Es aromático y de sabor agradable.

Crece en las casas, en la carretera, en las cercas, en donde hay lama crece más, se da muy fácil, en el monte no hay. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. En las casas de las diferentes comunidades.

Uso medicinal. Dolor y hemorragia postparto: para que limpie bien el vientre, se quite el dolor y la hemorragia, se hierve con cebolla y lo toman calientito, como caldo o hervido, se toma en ayunas durante tres mañanas. Sólo se toma cuando hay coágulos, si no tienen, no deben tomarlo. También cuando todavía no baja todo, se toma hervido junto con to´o, altamiza, pericón y toronjil blanco. Espanto: restregado en agua con los dos toronjiles, epazote de perro, canela y huesos de gigante (fósiles), para bañar durante cuatro jueves y se hierve para tomar por nueve días. O hervido con epazote de perro, toronjil rojo y jabonera (moradilla), entre otras, se les da a los niños como té. Cruda: se hierve con charales, chile pasilla y cebolla. Encuajo: junto con chisme, tres hojas de capulín y tres de hierbabuena se refriegan en la leche de la mamá y se les da a tomar.

Causas y síntomas de la enfermedad. Postparto: después de tener al bebé, hay dolor y hemorragia, la sangre que se quedó molesta, hay coágulos, el vientre está inflamado. Encuajo: cuando la mamá come cosas agrias, se agrian los bebes, les da diarrea y vómito agrio (V. enlechado).

Otros datos. Es comestible, con él preparan menudo de res o borrego, carnitas, barbacoa, hongos, quesadillas y frijoles entre otros alimentos. También se le da el nombre de epazote, epazote de comer, epazote de nosotros y epazote de casa.