Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal de la Mixteca Alta, Tlaxiaco, Oaxaca.
Yuku Tatan Ñuu Sa´an Savi Ntijnuu, Nuntuva
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Yuku nik+n iñu, Hierba del santo remedio, Toloache
Yuku nik+n iñu

Naja iyo yuku ya´a. Jia´nu sukun yuku ya´a vi´i ka unixiko uxi centímetros, tikoo kaji yutun-jun, na´nu de nunu na´a yatin uxi uvi centímetros, teku kuíí tuun de stiñu skina vi dana´a-ja. Ita ni´i de na´nu iyo kua kaa veñu´u vi ita-ja. Jia´a yuku ya´a nik+n tuun ñu´u ini ñaña kuachi. Jia´nu yuku ya´a danuu iyo ko´yo ñu´un de saá ni danuu yaka, de iyo sani dayoo savi, so nuu iyo ñu´un ñumi chi iyo-jo n+nkani.

Danuu iyo dayuku ya´a. San Miye Ka´nu, Ticuá, Yosonotú, San Mateo Peñasco, Tayata, jin dañuu ka.

Nuu tatan yuku ya´a. Tatan yuku ya´a sava kuni-o nakue´i no´o ñ+v+ ku´vi san ntuvi tá´an ni iin tatan nuu kue´i no´o-jo.

Niko-o na´a yuku ya´a de sikuchi-o majan xini ñ+v+ ku´vi, de ita-ja tee-o yata xini ñ+v+ ku´vi, de san kixin-jin de xituvi van nuu-jun, va´a ni kue´i va´a a xin tax+ no´o-jo.

Naja tuvi de kajie´e kue´i. Yuku ya´a va tatan sava kunion na kue´i no´o ñ+v+ ku´vi, san ntuvi ta´an nani tatan, de suni xituvi-jin níva nsa´a xeen ñ+v+ ku´vi, a xin niva nsakui´na sana, ve´i, xu´un, yukuan de ntuvi kue´i no´o ñ+v+ ku´vi.

A kuni ka. Iyo uvi nuu yuku nik+n iñu, chi iin vi iñu kuijin de inka vi a ni´i, so nuvi-ji nuú tatan nuu kue´i ya´a. Nkuvi ko´o-o yuku ya´a chi jikó xini-on.


Hierba del santo remedio, Toloache

Planta de 60-70 cm de altura aproximadamente, tallo duro como leñoso y grueso. Las hojas donde termina la planta son grandes y anchas como de 12 cm y en toda la orilla tienen picos, lisas por los dos lados, de color verde obscuro. Flores moradas, en forma de trompeta, colgadas. Fruto una bolita espinuda como si fuera chayote, primero verdes y cuando se secan es café; adentro tiene las semillas que son como 150, de color negro en forma de bolita. Crece de preferencia en lugares húmedos y donde hay agua sucia, se encuentra durante todo el año, es más común en temporada de lluvias.

Localización geográfica regional. Guadalupe Victoria, Santa Catarina Ticuá, Santa Catarina Yosonotú, San Mateo Peñasco, Tayata, Tlaxiaco y Yucuxaco.

Uso medicinal. Se usa para saber que enfermedad tiene la persona cuando no se consigue ninguna medicina para la enfermedad (V. adivino): se muelen solamente las hojas y se le unta sólo en la cabeza y las flores se ponen en la nuca. Cuando se duerme la persona sueña que enfermedad tiene, si es cosa buena o brujería (V. toloache)

Causas y síntomas de la enfermedad. Esta planta se usa nada más para saber que enfermedad tiene la persona, cuando no se cura con nada y avisa para saber quién le hizo el daño a la persona, quién robó animales, a las casas o dinero.

Otros datos. Hay dos clases de Hierba del Santo Remedio, una blanca y otra morada, las dos sirven para lo mismo, esta hierba no se toma porque quedan locos.