Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal de la Mixteca Alta, Tlaxiaco, Oaxaca.
Yuku Tatan Ñuu Sa´an Savi Ntijnuu, Nuntuva
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Yuku taxini, Pericón
Yuku taxini

Tono ka yuku taxini. Ño´on ra yuku tsa´nui kua´a oko utsi a uxiko centímetru, ntu´u kuin ni kui tia nani nta´i ra tsa´i ita kuaan ña asi xeen xiko cha vixi tuku tatú na kucha nta´i. Va´a xoo tsa´nui kue yu´u xa´in a nuu yoso, kue yoo savi san kuu ña va´a xoo tsa´nui.

Nuu kue ñuu nuu tsa´nui. Yee kua´a ñoo nuu kue ñuu Ituyuku, Ntisnu, Nchaya.

Kue´e stata yuku yo´o. Tsichun-na ña kaku se´e ña´an tsi na kuu titsi sulu.

Tatú ña kaku se´e-na kuu kui cha san ra skiti-na uni nta´a nchee yuku yo´o nuu kua´a sava litru chikui ntoo, cha ta nikuu kuaan va´a chikui ña cha san ra ko´o-na ña kua´a sava taza tono ncha i´ni ntii cha san ra kinchaa na kuni-na ntutsa-na, cha san ni chinchi-ña ña kaku si´i. Cha ta tsa nikaku se´i cha ko´i-ra san ni mancha keta uxiko kii. Vari va´i na ntunto titsia, cha maa ko´i tsi ña maa katsia kui´i vitsi.

Cha tatú kuu nkuachun-na ña ña ko´o-na kuun titsi ra san ni kiti uni yutu nchee nta´i tsi chikui, yachi sava litru-ra, ra ko´o-na ra nuu nuu cha tatú sulu kutsi ko´i ra nuu nuu ra sko´o ña-na in tikasi lu. San soo kuku-na mancha kinchai.

Tono nto´o-na ku´u kue´e yo´o. Nto´o-na kue´e kuun vari tsatsi xeen-na kue ña´an vitsi, san ni nto´o-na ña kue yoo kuun xeen savi.


Pericón

Hierba de 30 a 40 cm de altura aproximadamente, tallo grueso, color café. Hojas larguitas, puntiagudas, de color verde, encima de las hojas se pinta de color de cal. Flores amarillas y chiquitas. Se encuentran en las besanas del río en la tierra fría, se puede encontrar en tiempo de lluvias.

Localización geográfica regional. Guadalupe Victoria, Tlaxiaco Centro y Chalcatongo.

Uso medicinal. Se usa para trabajo de parto y diarreas.

Parto: se ponen a hervir tres ramitas en un cuarto de litro de agua hasta que el agua se ponga amarilla y se le da a la enferma media taza de té como ayuda en su trabajo de parto, se le da poco a poco como vaya el dolor hasta que nazca el niño. También se le da a la señora después del parto como agua de tiempo hasta que cumpla 40 días para que le limpie bien por dentro (V. cuarentena). Se le dice a la señora que no coma cosas frías durante estos días. Cuando es por diarrea: se ponen a hervir tres ramitas en un cuarto de litro de agua y si es niño tierno se le da por cucharaditas seguido y en niños más grandes y gente grande se da media taza de té tres o cuatro veces al día hasta que se quita la diarrea, si le da mucha sed se le da más té.

Causas y síntomas de la enfermedad. Por embarazo y en la diarrea es por comer cosas frías o cuando el tiempo está frío.