Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Chikakiwi, Tlanchana
Chikakiwi

Ku in yuku sa sa´nu xi in tawi nusa dandoo nu xi, te divoa kuin o ndu kongo sa´a xi. Ka´nu in ta´winda´a xi te wa´a wita ko la yaasta xi te la ndai in ta´wi. Sa´a Ñu´un iño te dani yonu nda´a xi. Io ita morado xi, wili na´i ka ita xi, io nde´a xi te ndu kuan xi nuu nakuchi xi ko ua xi ñadi widi xi. Kuxi in yuku i´ni,te sa´nu xi nii yoo wiko dewi ko dani sa´a xi nusa kun yu´a.

Ñuu Nuu Sa´nu Xi. Ñuu Atongo, Ñuu Tnu, Ñuu Tidaá, Ñuu Tio´o, Ñuu Añuti, Ñuu Yodo Ke´e Ñuu Yuku Kuii.

Nanchoo Kuentniu Nu Xi. Xenie´un xi sa kada tana nu kue´e yaa, tnii nu nde´a xi te tadini´nu nu xi te dakee nu ni tu´u nii se luchi. Koto nu sa nadi sa kee nuu ni xi. Nde uni kiwi da dakuchi nu xi xi´in nangua ko na kunkawa ndidaa yaa. Dani xenie´un yuku ya´a sa dakee nu xi nuu ni tuña´a ti kuain o tiungo kuechi. Nduko nu nda´a xi de dakee nu nuu ni tuña´a Nawa´ni ka kiti ñu.

Nanchoo Kesa´a Tenanchoo Ku Nuu Yna´an Nu in Kue´e Ya´a. Ni´in sa kuechi kue´e ya´a nuu tuni dadiki ñu´un, nuu saa satuxi, te nuu saa xi kue´e ndiwi tniu ni cho´o xi´in ndute. Kesa´a katasatachoo xi, tuuxi nu ñu´un iñu ñii xi, te ndu la chichi xi. Tuuña´a dawa´a ni ka kiti kuechi nuu na dada´wi nu nguenu o nuu xikonuu nu ku´u o nuu yuku. Kesa´a Katandadi te kene tindusa.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Xentniu xi, didi kidadita tno ko dakee ni nu ña xi´in dita na ko ndada wita xi. Ña tu naa saa yuku xi.


Tlanchana

Es una hierba amarga, mide 2 m de altura aproximadamente, su tallo es grueso, peludo, de color cereza, con espinos. Las hojas son anchas y largas de color cerezo, cuando están verdes son frescas, secas son amarillas muy tostadas, éstas nacen desde que empieza a crecer el tallo. Las flores son moradas, cuando están en botón tienen la forma de farolitos, al abrirse adquieren la forma de estrella. El fruto es verde, cuando se madura se pone amarillo y muy amargo. Florece en temporada, se encuentra de marzo hasta octubre y a partir de diciembre hasta febrero ya no. Pierde sus hojas únicamente cuando hiela. Crece en zanjas, caminos, laderas de cerros y a la orilla de los ríos. Se considera caliente.

Localización geográfica regional. Nochixtlán, San Pedro Tidaá, Santiago Tilantongo, Santiago Tillo, Magdalena Jaltepec, Yanhuitlán y San Mateo.

Uso medicinal. Para el tratamiento de espinilla: la fruta se muele y se le aplica en la piel de todo el cuerpo, cuidando que no se le caiga en los ojos, se le aplica una vez al día, durante tres días y a los tres días puede bañarse el niño con agua tibia y jabón coyote, para que se le quite toda la hierba y se caiga la espinilla del cuerpo. Piquete de zancudo y mosquito: molida y untada la hierba. (V. barros y granos)

Causas y síntomas de la enfermedad. Espinilla: por comer picosa la comida, salsa picosa, por comer huevo tibio, sal; síntomas, comezón, la piel espinosa, aguatosa, se ponen llorones los niños.

Piquete de zancudo: a veces cuando hay muchos pican; síntomas, comezón, ronchas.

Otros datos. Es la única planta que se llama tlanchana, es efectiva, se ocupa para las dos enfermedades antes mencionadas.