Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Yuku tamorreal, Itamorreal
Potentilla aff. staminea Rydb.
Yuku tamorreal

Ku in yuku sa sa´nu nuu yuku, saa xi xi´in nda´a xi nu´un idi kuixi kuechi, tikute nda´a xi naa ka nda´a nduchi de´en ko luchi luchi xi, io wita xi nuukuii te nuu nayichixi ndu kuan xi, dani kuan ita xi te chi´ndua ita xi ka na in tindaka xoo te nuu nakan ka na in tikua. Yo´o xi kuin na´ngui kuechi, te kue´e anu xi te la idi xi.

Ñuu Nuu io Yuku Ya´a. Yuku ka´no yodo Kunu, Ñuu Yuku Ndaa, Ñuu Ndiko, Ñuu Yuku Añi, Ñuu Diuxi, Ñuu Tidaá.

Nancho Kuentniu Nu Xi. Xentniu nu xi nuu ni tadini´no nii nu, nuu ni tna´an kue´e nu. Nanchoo Nduwa´a nuxi sa kuentniunuxi, Dandu´a nu ou o uni na´ngui nuu in tindo´o ndute te ko´o nu in yaxi luchi nuxa tna´an nu kue´e dayu, uu yaxi nusa ni tna´an kue´e nu. Divun kada nu uni o kuun kiwi te nusa ña nduwa´a nu kadanu inka welta tuku.

Nanchoo Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Tna´an Nu In Kue´e Ya´a. Tna´an nu kue´e ya´a nuu ndua nu te kaninu nguenu o tna´an, nu in tniu. Dawi kue´e dayu o nuu tuni xi´i no ndute wixi. Husa ku in nu ni tna´an kue´e nu, kesa´a tna´an u´u, nusa ku xiti ñii nu taa xi kue´e dayu, kanga, sa´an ayo yu´u nu. Nuxa ku xi kue´e dayukesa´a tna´an u´u dungo nu, nayiche yu´unu.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Tuku nuu yuku ya´a io, io sa kuixi, io sa anunix kue´e, te io sakue´e ndidaa na´ngui xi o yo´oxi.


Itamorreal

Hierba, mide 3 cm, su tallo es peludo. Sus hojas son en forma de cruz, de mediano tamaño, tiernas son verdes, crecen hasta la parte superior, son blandas cuando están frescas y duras cuando están secas, viejas son amarillas y cafés en su parte superior. Sus flores son amarillas, en botón tienen forma de escoba y cuando se abren es en forma de mariposa. Se encuentra todo el año. Crece en el cerro y en los empastados. La hierba es amarga, se considera caliente.

Localización geográfica regional. En el cerro de Yodocono, Teposcolula, San Juan Achutla, San Miguel Achutla, San Bartolo y San Juan Diuxi.

Uso medicinal. En el tratamiento de heridas: se ponen tres raíces de itamorreal en medio litro de agua y se lava la herida. Tos: se prepara igual y se toma una taza antes de los alimentos por tres o cuatros días. Golpes contusos: se prepara igual, se toma una taza antes de cada alimento por tres días, se descansa tres días y se repite, porque es muy estítica (V. llagas).

Causas y síntomas de la enfermedad. Golpes contusos: porque se caen, se pelean o porque algún animal los embiste; síntomas, se les quita el apetito y luego no tienen ganas de trabajar, con olor de sangre de boca. Tos: por el golpe que se dan, porque se caen, se pegan; síntomas, les empieza a dar la tos, ésta es seca como que se les va la respiración. Heridas: les empieza a doler al toser, si se pega en la espalda; síntomas, les da dolor en herida y cuerpo sienten molestia.

Otros datos. Existe otro itamorreal como el de veado, sirve para la herida, se muele y se le echa en la herida seco o hervido. Una tacita antes de cada alimento por tres días y descansa y se repite.