Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Yuku tuchi, Simonilla, Hierba amarga
Conyza filaginoides (DC.) Hieron
Yuku tuchi

Ku xi in yuku sa sa´nu luchini xi, sa´a xi ñu´un nda´a xi, io luchi ni xi te wita xi, ñu´un na kachi nuu xi tendukuixi xi, dani kuixi ita te ndu tichi´i xi, te ku tinduxi te ndada xi na in tindaku nu nakan xi. Wichi va xi, te ku xi in yuku i´ni io xi yoo julio te nde octubri. Sa´nu xi nu ndaa, nu io yichi nu ñu´un, nu de´wa. Kee ita xi yoo septiembre, te nayichi xi nu kesa´a kun yu´a.

Ñuu Nuu io Yuku Ya´a. Ñuu Añuti, Ñuu Tnu, Ñuu Sano, Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Ndiku, Ñuu Yuku Ndaa.

Nancho Kuentniu Nu Xi. Xeentiun nu xi sa na kutana nu nuu ku´u xiti nu, nuu tna´a nu sa kiti ini, nu ki ini nu, no tna´a nu kue´e kun. Dandu´a nu Nuu in tindo´o luchi in ta´wi yuku ya´a, te ko´o nu nusa tna´a nu tuuchi o nanchita tuuchi xitino ko´o nu in yaxi ndaute ya´a ndidaa dene nu inga ndokoo nu.

Nanchoo Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Tna´an Nu In Kue´e Ya´a. Tna´a nu in kue´e ya´a nuu taa xi in sa kiti ini o nuu nu in ndeyu sa xia o kuxi ndeyu wixi, dani nu ña nanda´a nu nda´a, nu, dani nuu ña dandu´a wa´a nu ndeyu nu o in sa saa nu. Nu ku kue´e ki ini nu tna´a u´u anu nu, xiti kuechi nu, kukui ta kuini xi sa kun sa kene, tna´a u´u diki nu. Nu ku kue´e kun, kesa´a nda´i xiti nu, te chi´i lo´ndo xi.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Wichi úa yuku ya´a, na tu inka yuku úa na sa´a.


Simonilla, Hierba amarga

Es una hierba, mide unos 30 cm aproximadamente de altura. Tiene unas hojitas muy pequeñas, muy blandas, y al contacto se sienten esponjosas, semejantes al algodón; sus hojas jóvenes o tiernas son medio blanquizcas, nacen todas pegadas al tallo, sus hojas viejas no cambian de color, son del mismo tamaño, ubicadas en el principio del tallo. Tiene flor blanca en forma mechuda, presenta botoncitos pequeños, redonditos, al abrir forman una escobita. Se encuentra de julio a octubre, florece en el mes de septiembre, sus hojas se secan completamente y se caen con todo y vara, con las heladas se queman y se secan de octubre a enero. Crece en los empastados, en el monte, en terrenos secos y laderas. La hierba es amarga, se considera caliente.

Localización geográfica regional. Jaltepec, Tilantongo, Nuxaño, Yodocono, Santa Cruz Mitlatongo, San Miguel Achutla, Teposcolula y San Juan Achutla.

Uso medicinal. Se ocupa para la bilis, para el dolor de cólico, dolor de estómago y diarrea. Bilis: se pone 10 gr en 1 litro de agua a hervir y se toma una taza en la mañana en ayunas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Bilis: cuando hacen muina, por pelearse con vecinos, por dejarse del marido, en sí por disgustos; síntomas, les duele el corazón, las tripas, les da diarrea y cólico y vómito, mareo de cabeza. Dolor de estómago: por comer comidas pasadas, frías o no se lavan las manos; síntomas, hay desmayo, debilidad, dolor de cabeza, se marea, les da calambre, vómito. Diarrea: por comer comidas frías pasadas, mala preparación de los alimentos, mala higiene; síntomas, les gruñe el estómago, se sueltan deL estómago.

Otros datos. Es única, muy amarga la hierba.