Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Ton ndia kui, Mezquite verde
Ton ndia kui

Yoton kaxin; na´noton ta oni a komi metro, te ia iñoton. kanaton ndichi, te ita kuan, kanaton vivi´i itate ndichi nani. Ia nda´aton ini varaton. Tata vixin nduton. Konindoton lomantsiki, loma ichi kon´do teta´ma yata veño´O; Dikive´e tata Delfino; ye´e ve´e ntsi tacio i iton.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundí te Yodokintsi.

Va´aton tata. Ta ndo´ondo daxin. Kuida dootan a nda´aton te ko´ondoxi: tata te kuiyute. Nachon Kikue´endo daxin. Ña saxi i´indo dichi, laya tsivako, ndía. A ña xi´indo tekui davi noo. A ña xixindo koño te nii; Tundodo tixindo, kaguando kidaxi; daando. Ko doko, te kuitando.

Inga. Va ndo´oton te dooton ña ko´ondox; te inkomendo kuni´indo. Ko´ondo te kui nixido y makui kuxindo ña dan´a. Kuxindo tsikadon te masa keexi ya´a yuaa tayoo. Sa ña ni´indo tata.


Mezquite verde

Árbol de 4 m de alto, con espinas, tallo verde oscuro. Hojas pequeñas. Flores amarillas, pequeñas. Frutos como ejotes largos, los cuales contienen las semillas. Florece en temporada y tira sus hojas en la cuaresma. Se encuentra en la loma del teta´ma. Es una planta fría.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Es una buena medicina para la disentería: se pone a hervir la cáscara en un jarro de barro con meen litro de agua y se toma. También se utilizan las hojas para el mismo fin.

Causas y síntomas de la enfermedad. La disentería da por comer fruta verde en el campo, como el xoconostle, el mezquite, el nanche o la chilaya. Por tomar agua del pozo o del río de las primeras lluvias. Por comer carne en descomposición. Duele mucho el estómago, se obra con sangre y baba con moco, da fiebre, no hay hambre y se siente muy débil.

Otros datos. Se recomienda no tomar alimentos con mucha grasa ni beber agua sin hervir, sino tortillas doraditas o tostadas con caldo de halache y sin picante.