Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Ton sisa, Cubata
Acacia macrantha H. et B. ex Willd.
Ton sisa

Ton iño ca no ta komi metro, ndokoton te ia iño nani te ke´cuxi ia nda´aton tata ton tsindichi. ia ita tsibola kuatikuati, te kua´a tsindichi; ta ndesa´a davi nana nda´aton te saa ita yoo iño te kua tsindichi yoo uxi. kitsi kuachi kutootsi tsindichi, saxi vaka te tsi rii. te burru ndichiton. I´niton, Xitiaton ma´i ñoo, yuku, ta´vi, yui. kandia. yoyuka.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute. Itiadi, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton tata. Xichonna iñoton ña ndundoo sa´ano´o, ta nintsi´i ni xixindo. Iño yuteton va´axi na nakuadindo sa´a no´ondo ta ia neixi; va´axi ta saxi kitsi yu´undo. Nachon kui´i yu´undo: Ña ko ndoo yu´undo ta xixindo ña dan´a a ña vidi. saxi kitsi yu´ondo. neixi, te kan´onxi, te daando kidaxi.

Inga ña´a. Ndaton toton nduton ta ni ichiton; diiton ña kua´a nda´a hacha, piku, pala ndutatan ño´o nde nde itaton. Tatan ka´no ndu yaaton ña ndutachindo tani xixikuando. Ko´ondoxi xi tekui. Dakendo ña teis oni dininda´ando yaa I yaxin tekui te ñondo dani te ko´ondote, dani te vaxixi ña dada´yando.


Cubata

Espino de 4 m aproximadamente, tronco macizo, de color gris oscuro. Hojas como el huizache de espinas largas y anchas en su base. Flores amarillas, saca unas vainas como ejotes. Florece y da frutos en tiempo de lluvias. Se encuentra en los barrancos, dentro y fuera de la población, en los terrenos de siembra, en las cañadas, laderas y cerros. Es caliente.

Localización geográfica regional. Chinango, Tepejillo. El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Las espinas tiernas de la planta sirven para calmar el dolor de las encías o dolor de muelas (V. mal de boca): se corta una espina tierna y se da masajes con ella en las encías o entre los dientes. Para curar el empacho: se agarra un puñito de ceniza blanca que deja la leña quemada de este árbol y se pone en una jícara con agua y se toma tibio.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las encías duelen porque no se asean la boca, por no lavarse los dientes cuando se come mucha carne, panela o dulce y se pican. Se hinchan las encías, la boca y hasta la cara. Las espinas secas y duras sirven para quitarse la comida que se mete entre los dientes, no se quiebran porque son resistentes, tiene forma delgada y son mejor que el palillo, no lastiman las encías ni los dientes. Se empacha la gente por comer muy caliente la calabaza o por comer mucho. Duele el estómago y no puede uno eructar, se llena uno de aire.

Otros datos. Resistente para cabos de hacha, de pala o de pico. La leña de este árbol es muy buena ya que arde sin sacar mucho humo y da muy buena lumbre. Los chivos, borregos y burros la buscan como alimento.