Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Ton tsiditon, Tsiditon
Ton tsiditon

Yuku na´no ta dava metro, ia nda´a kuixi te nanixi ta iño cm. te ken´exi ta oni cm. kana ita kuxin tsikuan; kana tsikixi tata tsinana nde´e. Nana yukuyo yoo davi te ichixi ña kuan´a a ni ndanchito davi vixinxi. Konidoxi ma´iño´o xitu yuku, ini ñoo. ia kuaxi. Kanaxi iño, te ma yukuxi.

Sa´noxi. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundí te Yodokintsi.

Va´axi tata. Ta ia yea dinindo a tsinduchi te kuchindo nda´a tsiditon; kuni´ninda´ando tsikixi tekui te nakatendo dinindo. Dandudoxi idi dinindo. Nachon kana yaa a tsinduchi dinindo; ta ko xichindo, a ko nakatendo dinindo a ta ki´i dínindo kue´e. Kini ia dínindo, koyo ididinindo kidaxi. Kukata d´nindo, ken´endoxi, te vaxi yaa dinindo.

Inga. Xichonna tsiditon ña nakatena doona tata nama.


Tsiditon

Hierba de 50 cm aproximadamente. Hojas verdes, de 6 cm de largo por 3 cm de ancho. Flores blancas o medio amarillas. Frutos en forma de miltomate. La planta crece en la temporada de lluvias y se seca cuando se levantan las aguas. Es abundante, se encuentra en los sembradíos dentro del pueblo, en los barrancos, cañadas, laderas y a orilla de los arroyos. Es fresca.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Sirve cuando se tiene mucha caspa o jiote en la cabeza: se muelen las semillas y se revuelve con agua y se lava bien la cabeza hasta que desaparezca la enfermedad.

Causas y síntomas de la enfermedad. La caspa sale por falta de baño, se pone feo el pelo o se cae. Se presenta mucha comezón y salen jiotes al rascarse mucho. En los niños le salen jiotes por jugar mucho en la tierra y no bañarse, se rascan con las manos sucias.

Otros datos. El fruto de esta planta se usa para lavar la ropa como jabón, deja limpia la ropa. Se muelen o se frotan los frutos verdes de la planta en el agua o los frutos que ya están maduros para este fin.