Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de la Magdalena Tlatelulco, Tlaxcala.
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Xilpopotok, Tlamacas
Xilpopotok

In se xiuitl tlen motamachiua se metlo uan tlajko o ome metlo, ikuayo petstik mopatok koyotik imajtlapalua in patlauak uan uejueyak, yekauitstike niki xoxoktike. Iyekaselka pejua iyekapa inin ikuayoua, niki ipan nokseki ikuayoua kijsa ijxochioua motlapayotia istak. Inin xiuitl amo uajki in xopantla in agosto uan septiembre niki febrero uan marzo kijpia san imajtlapalua xochiouain mayo uan junio. Moskaltia in tepexico, metepanko, ojtenko, niki kuajtla. In se xiuitl totonki amo chichik.

Tlaltikpak kampa kate. In xiuitl kate in La Magdalena Tlaltelulko, Teotlalpan, Tekpa, Tetela, Yoalkoatl, Kalnauak, Komaltiopa uan Poxtla.

Xiuipajtli mojtekiuia. In xilpopotok kualika kampa mojpatis in moxuitilistli, ejekatl uan omiokuakualo. Kampa moxuitilistli, mokoni tsokotsi itsayo mojpapaka uan mojposonia itech tlajko litlo atl uan mokoni in tlaposonalatl. Kampa ejekatlmokui se maxkochtli inin xiuitl uan ika mochpana ipan ijtlakayo. Kampa kinkokoua ini omiyoua, motlalilia in xiuitl ika nin atl tlen nextamal uan nin ruda kampa mokokoua.

Tlejka pejua uan momachilis in kokolis. Inin moxuitilistli pejua pampa tlamasejua miek koneme chochoka, uan tlamapitsa. Ejekatl pejua kuentla, kejma se kisa ipan ikuali, chichiliui ixtotolo, kinkokoua iitik o iyolixko. kinkokoua ini omiyo pampa sejsekalaki.

Nokseki mojtekiuia. Mojtekiuia kitlatia kampa tlakualchiua uan tlaposonia.


Tlamacas

Es una planta que da una mata como de 1.5-2 m de alto, con sus varas lisas y de color café. Sus hojas son un poco anchas y alargaditas terminando en punta, son de color verde, los cojollos nacen en la punta de las varas. También en otras puntas salen las flores que son de color blanco. No se seca después del temporal, en los meses de agosto y de septiembre hasta febrero o marzo sólo da hoja. Florea por mayo o junio. Crece en las barrancas, los linderos y a la orilla de los caminos. También se da en el campo. Es una planta caliente que no amarga.

Localización geográfica regional. La Magdalena Tlaltelulco, Teotlalpa, Tecpa, Tetela, Yoalcoatl, Calnahuac, Comaltiopa y Poxtla.

Uso medicinal. Sirve para curar el empacho, el aire y el dolor de huesos. Para el empacho se toma un pedacito de la raíz, se lava y se hierve en medio litro de agua para tomarse como té. Para el aire se forma un manojito de hojas y se limpia uno el cuerpo (V. mal aire). Para el dolor de huesos se unta la planta con el nejayote (tamales), y la ruda en donde le duele a uno (V. reúma).

Causas y síntomas de la enfermedad. El empacho da cuando se propasa uno de comer, chillan los niños y les da como diarrea. El aire da afuera de las casas, y le entra cuando uno sale de repente, se le ponen los ojos rojos, y le duele el estómago o el pecho y acaba volviendo el estómago. El dolor de huesos da por enfriamientos (V. frialdad).

Otros datos. Puede usarse como leña.