Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Akokojxiuit, Akokojkuouit, Akokojxiuit, Akokojkuouit
Akokojxiuit, Akokojkuouit

In no se kuoujkonet, iksá no moskaltia kemej ome takat, ikuoujyo majyá ijtikoyoktik, itsintan ikuoujyo majyá taltik uan kampa selik in ikuóujyo xoxoktik. Ixiujyo xojxoxoktik, sayoj ke achi majyá achipetik, nejín xiuit uejueyi, kemej se taxkaluan kemej se yolo in chijchiujtok. Xochioua itech in marzo uan abril, in ixochio mochiua mooolochposontia uan istak. Nejín kuoujtsin amo se kitoka, mochiua saj, uan takan se kitoka no moskaltia, se kitoka se tsiktsin ikuoujyotsin. Mochiua kemej in kaifentaj, mila, ojtenoj uan kuoujtaj. In xiuit sesek.

Kani in mochiua. Tzinacapan, Cuetzalan, Zoquiapan, Jonotla, Tuzamapan, Xochitlán, Iztepec, Caxhuacan, Huehuetla, Olintla, Ayotoxco uan nikan in taluiaj Teziutlán.

Ton kokolis in kipajtia. Tepajtia kemej in se xojxokoltik, totonik, kemej in se moteki oso kemej in se mouitsakia uan kemej in pilimej moxuitiaj. Kemej in tekokoj nochi kemej se yetok, se mokuapiki uan se moikantalilia uan se iyolixko. Ijuak se totonia, se kimetspiki ika in xiuit in aken mokokoua. Ijuak se mouisuia, oso se moteki, se kipiki in kampa se mokoj ika in xiuit uan pajti. Ijuak moxuitia se pili, se kiteki ome xiuit tein achi selik ok uan se kikuetoua, kemaj se kixtalilia kuoujnex ika chiaujkayot uan se kintalilia impoxko uan inkuittenikampa.

Keyéj in tekui in kokolis uan keniuj in se kimachilia. Peua tekokoj nochi in kemej se yetok ijuak tekuiti totonik, ijkón se mochiua ijuak se kauantok uan se moseselia niman kemej in se kalankisa oso se moajauia ika asesek. Kemej in se mouitsuia oso se moteki kemej in amo se moijmati. Moxuitiaj in pilimej ijuak teltakuaj in tiotak uan niman kochij, kemaj mijsotaj uan amo mayanaj, iksá kininkui kalanemilis uan ijuak mijpotsaj kikixtiaj majyá xokok.

Toni ok más tanechikolis kipia. In ikuoujyo kualtia ika tatatiaj tikotenoj uan no kualtia ika tatsakuaj kampa in tatojtokaj.


Akokojxiuit, Akokojkuouit

Crece casi como árbol, de 4 m de altura, su tallo es hueco, la parte baja es de color café y la parte tierna es de color verde. Hojas grandes, del tamaño de una tortilla tienen forma de corazón, son verdes en la parte de enfrente y por atrás de color verde seco. Florea en los meses de marzo y abril, su flor se da en racimo y es de color blanco. Esta planta no se siembra, se da sola. Se en los cafetales, milpas, orillas de camino y también en el monte. Esta es fría.

Localización geográfica regional. Tzinacapan, Cuetzalan, Zoquiapan, Jonotla, Tuzamapan, Xochitlán, Iztepec, Caxhuacan, Huehuetla, Olintla, Ayotoxco y parte de Teziutlán.

Uso medicinal. Para dolores ya sea del cuerpo o la cabeza: se envuelve la cabeza, el pecho y la espalda. Para la calentura: se envuelven los pies del enfermo con las hojas. Cuando se corta uno o se espina: se tapa la herida con las hojas y se cura. Cuando los niños tienen empacho: se corta dos hojas tiernas, se asan, luego se le pone aceite con ceniza y se les pega en la espalda y el estómago.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los dolores en el cuerpo se tienen cuando se va a tener calentura y eso pasa cuando uno está muy caliente y se enfría, ya sea en aire frío o echándose agua fría. Se espina o se corta uno por descuido. Los niños se empachan cuando cenan mucho y luego se duermen, los síntomas de esta enfermedad son vómito, no se tiene hambre a veces hasta agarra diarrea. Al eructar, sacan un olor agrio.

Otros usos. El tallo sirve para cocinar y también para hacer cercado.