Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Kouapajxiuit, Santa Elena
Kouapajxiuit

In xiuit moskaltia kemej tepitsin panoua tajkometroj, in ikuoujyo xoxoktik no in ixiujyo, sayoj ke tsikitsitsin, ijuak uaki mochiua yekyejyemanik. In ixochio ijistak, uan iujkitik ya in yon kiluia cucharajxochit, sayoj ke tsikitsitsin. Ijuak uetsin in xochiat, ijuak uetsin in xochiat, mokaua se ololtsin, yejua in iteyo tijtiltik pijpiktok ika ieuayotsin, uetsin in iteyotsin uan mochiua sepa se xiutsin. In xiuit mochiua nochi in xiuit kemej in kuoujtaj, kampa kemej in kajfentaj, ojtenoj, uan okseki talmej kampa amo ueyi taiyantok. Nejín xiuit totonik.

Kani in mochiua. Tzinacapan, Cuetzalan, Zoquiapan, Jonotla, Tuzamapan, Xochitlán, Iztepec, Olintla, Caxhuacan, Huehuetla, Ayotoxco uan nikan uín Teziutián.

Ton kokolis in kipajtia. In kipajtia in ijtikouamej. Se kikui in inaluayo, se kiuiuita ome oso eyi inaluayo uan satepan se kimolontia itech tajko litroj at uan se kikaua maj moloni uan maj mokaua sayoj se tasaj at, uan se tayi uan kisaj in okuilimej. Sekin tokniuan kijtouaj no kualtia in ixiujyo maj se kiteki uan maj se kimana. In amo uel se kikui más de eyi inaluayo, takan se kikui más techiuilij mal, komo se kipanoltij tekui majyá kochilis uan se ixtayouasneki, iksá pane amo se tachia, amo se tachia, amo se ixajsi.

Keyéj tekui in kokolis uan keniuj in se kimachifia. Tekuij in kouamej ijuak amo se mochipaua, se kikua teisá pitsotik uan amo se moijtipajtia. Se kimati se kimpia kouamej ijuak amo se mayana uan iksá se mijsotasneki uan tekui kalanemilis, uan ijuak pilimej, kochij ixtajtapotonek.

Toni ok más tanechikolis kipia. Onkak oksé taman kouapaj, sayoj ke yej kualtia kemej in tetipiniaj kouamej.


Santa Elena

Es una hierba que crece como 60 cm de altura, su tallo es verde. Hojas verdes y chiquitas, cuando se secan se ponen muy blanditas. Flores blancas parecidas a las de la cucharilla, pero son muy chiquitas. Cuando se seca la flor, le queda la semilla que son como bolitas pequeñas de color negro envueltas en una capa como de la misma hoja, se cae la semilla y vuelve a brotar otra planta. Se da todo el año en montes, cafetales, orillas de camino y en cualquier lugar con un poco de sombra. Es caliente.

Localización geográfica regional. Tzinacapan, Cuetzalan, Zoquiapan, Jonotla, Tuzamapan, Xochitlán, Iztepec, Olintla, Caxhuacan, Huehuetla, Ayotoxco y parte de Teziutián.

Uso medicinal. Contra las lombrices intestinales: para tomarla, se usa la raíz, se arrancan dos o tres raicitas y luego se hierven en un medio litro de agua, se deja hervir hasta que sólo queda lo de una taza, entonces se toma y salen las lombrices. Algunas personas dicen que también sirve un rollito hervidas y se toma el cocimiento. Para la raíz, no hay que agarrar más de tres raíces porque es peligrosa, si uno se pasa de medicina, entonces da mareos y agarra sueño, también se pierde la vista mientras no pasa el efecto de ese té.

Causas y síntomas de la enfermedad. Agarran las lombrices cuando uno no se cuida, come cosas sucias y no se cura seguido del estómago. Se sabe que uno anda mal de lombrices porque, no se tiene hambre, incluso a veces se tiene hasta ganas de vomitar y siempre se tiene diarrea, cuando son los niños, ellos duermen con los ojos abiertos.

Otros datos. Hay otra planta llamada kouapaj, pero es para picadura de serpiente.