Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Nexokolilpaj, Hierba del golpe
Nexokolilpaj

In xiuit moskaltia kemej tajko metroj de uejkapan, ixiujyo pijpitsauak uan ueueyak, peua kipia in ixiujyo kampa metspeujteua uan xojxoxoktik, no in ikuoujyo xoxoktik. Ixochio majyá chichilachipetik uan tsikitsitsin, mochiua itech in metsti abril uan mayo. Iteyo semi tsikitsitsin, tepitsin más ueyi ke in akoli. Ijuak uaki in ixochio mochiua se ololtsin ompa mokajkalakia in iteyo uan ijuak uakia pauetsi uan yjua ya sepa ixua uan mochiua se xiujtsin kualtsin. Mochiua nochi in xiuit itech kemej in kampa tejtetipan, uan no itech in tal, sayoj kampa yon semi majyá uakik in taltsin uan maj panian. Amo mochiua kuoujtaj. In xiuit sesek.

Kani in mochiua. Tzinacapan, Cuetzalan, Zoquiapan, Jonotla, Tuzamapan, Xochitlán, Iztepec, Olintla, Caxhuacan, Huehuetla, Ayotoxco uan nikan uín Teziutlán.

Ton kokolis kipajtia. Kipajtia in kampa in se moxokolia kemej in se uetsi uan se motauiteki oso kemej in moteuiaj, se kiteki se kuali takuil in xiuit uan se kimaxakualoua iuan tsiktsin rejfinoj uan iyat uan kemaj se kitalilia in kampa xokoltik uan kampa yon hasta tileui. No kipajtia in kemej in tekokoj nochi in kemej se yetok, maj se kimaxakualo iuan refinoj uan maj se mosentamixakualo uan ika se pajti.

Keyéj tekui in kokolis uan keniuj in se kimachilia. In se motajtauiteki iksá kemej in amo se motachilia, uan iksá ke mej in uintij. Ijuak kuali niiman se mokokoua se kimachilijtok in mostika oso miak tonalmej uan xoxouia in se inakayo. Iksá se xojxokoltia nochi kemej in se sioui se tekiti semi oso kemej in se nejnemi uejka.

Toni ok más nechikolis kipia. In xiujtsin no kikuaj in tapialmej tein se kimpia kalijtik, ta in xiujtsin mochiua semi kemej in kaltsintan.


Hierba del golpe

Es una hierba que crece como 50 cm. Sus hojas son alargadas, como de 5 cm, le nacen desde abajo y son de color verde limón, su tallo es de color verde limón también. Su flor es de color rosa, son chiquitas y se dan en los meses de abril y mayo. Su semilla es pequeñita, es un poco más grande que el ajonjolí, cuando cae la flor, se forma su semillita que al secarse cae y vuelve a nacer otra planta. Esta hierba se da todo el año, pero sólo en las piedras, también se da en la tierra pero sólo donde es muy seca y en los lugares descubiertos, no se da en el monte. Es fría.

Localización geográfica regional. Tzinacapan, Cuetzalan, Zoquiapan, Jonotla, Tuzamapan, Xochitlán, Iztepec, Olintla, Huehuetla, Caxhuacan, Ayotoxco y parte de Teziutlán.

Uso medicinal. Es curativo contra los golpes de cualquier tipo. Cuando alguien se da un golpe, ya sea de una caída o de una pelea: se corta un manojo de esta planta y se machaca poniéndole aguardiente y un poco de tabaco, todo eso revuelto, se le echa a la parte adolorida, con eso se quitan los dolores y los moretones. También cura los dolores musculares, para eso se machaca bastante de esta hierba y se revuelve con aguardiente de caña y con eso se da masaje a los músculos.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los golpes a veces se los da uno por descuido o a veces cuando se pelean o si no de borrachos. Los golpes fuertes se sienten hasta al día siguiente o más días y se pone morada la piel. Los dolores musculares, son por cansancio al trabajar mucho o de mucho caminar si son en los pies.

Otros usos. Lo comen los animales domésticos, porque se da mucho junto a las casas.