Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Xalxokokuouit, Guayabo
Xalxokokuouit

In se ueyi kuouit, moskaltia kemej se chikuasen metro de uejkapan, ikuoujyo semi alaxtik, imaxiujyo tsikitsitsin uan semi tijtilaktik, ijuak xoxouik kualtsin xojxoxoktik uan ijuak peua uaki ya mokepa achi tepitsin kojkostik, ixiujyo kipiya hasta ajko itech in ikuoujyo. Ixochiyo kualtsin kojkostik, ijuak kepotsitsin kualtsin kemej eskia yon campanitas uan ijuak peua posoni ya kualtsin mochiua majyá yon ochpauas. Ixiujyo semi chichik uan moixmati que semi sesek. Ixiujyo kipiya nochi in xiuit, mochiua kampa ouasintaj, kampa ixtauat, kampa kajfentaj uan ijkón kampa ika eski. Xochiyoua ilech mes de mayo uan junio.

Kani in mochiua. In onkak nochi itech in xolalmej tein pouij ne Cuetzalan uan itech in okseki kemej ne Huehuetla, Tuzamapan uan itech okseki xolalmej tein pouij ne xolal de Veracruz.

Kokolis tein kipajtia. In kualtia para ika se mopajtis ijuak yon se kipiya yon estsompil oso kalanemilis, se kiteki majtak ixiujyotsin uan se kimana itech se tazaj de at uan se layi in at para se pajtis komo se kipiya estsompil oso kalanemilis. Ieuayo in kuouit no kualtia para mismo kokolismej, kuali se kikui ixiujyo ixiujyo oso ieuayo. In xiujatsin se tayi sayoj de kualkan uan achto de se kochis itech eyi youal.

Keyej tekui in kokolis uan keniuj se kimachilia. In estsompil tekui uan kalanemilis sayoj porín kemej yon se tayi ai tein xoxouik oso aichkualaf, no komo se kikua teisá kuoujtakilot tein selik uan iksa kemej yon semi se takua chiauak oso semi kokok in tapalol. Semi achichika in tiyasneki kalaj, moijtik melauj mitskokoua, tepitsin kaxani komo ipa tiyaj ya in timokalauito uan ika amo timayana uan mitskui miak kochilis.

Toni ok más tanechikol kipiya. Ome taman xalxokot onkak, istak uan tsinaka. Tein istak sayoj para se kikua uan tein tsinaka kualtia para pajti.


Guayabo

Es un árbol grande, llega a crecer a una altura de 6 m aproximadamente, su tallo es bastante liso. Hojas pequeñas, muy duras, verdes cuando están frescas y amarillas cuando están secas, crecen en la parte superior del tallo. Las flores son blancas, cuando están en botón tiene la forma de una campanita y al abrirse adquiere la forma de una escobita. Las hojas son amargas y se considera como fría. El árbol conserva sus hojas en todo el año, crece en los rastrojos en los potreros, en los cafetales y en cualquier lugar, florece en los meses de mayo y junio.

Localización geográfica regional. Se da en todo el municipio de Cuetzalan y en algunos como: Huehuetla, Tuzamapan y algunos otros pueblos pertenecientes al estado de Veracruz.

Uso medicinal. El tratamiento sirve para curar la disentería y la diarrea: se cortan diez hojitas, se hierve en un posillo con agua y se toma en té para curar la disentería o la diarrea. La corteza de éste árbol también sirve para lo mismo, se puede usar las hojas o la corteza. El té se toma en ayunas y antes de dormirse durante tres noches.

Causas y síntomas de la enfermedad. La disentería y la diarrea dan por tomar agua cruda de algún pozo, de consumir alguna fruta tiernita y a veces por consumir exceso de grasa o picante. Se siente ganas de ir al baño a cada rato, el dolor es bastante duro, se calma un poquito después de ir al baño, además no te da apetito y con mucho sueño.

Otros usos. Existen dos clases de guayabo, la blanca y la rosa. El guayabo blanco sólo se usa para comer la fruta y la del guayabo rosa se usa para remedio tanto las hojas como la corteza.