Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Xomet, Sauco
Xomet

In moskaltia kemej eyi metro, in ikuoujyo kipia majyá kokotsitsin desde kampa mometsketsteua hasta ikechtan, ixiujyo ueueyak kemej se cuarta uan momaojolochiskaltia, motaliliakemej kakaxtol itech imauan. Ijuak in kuoujtsin moskaltia, peua momasosoua, iksá seki in imay ajsi talpan. In ixochiyo istak, keman selik ok no xoxoktik kemej ixiujyo uan ijuak motajtapoua in ixochiyo pochinia uan tsikitsitsin uan ojolochtik, kualtsin ualpochintok nesi se taxkaltsin panian de in ixiujyo. In xochiyoua itech in metsti abril uan mayo. In nochipa in onkak, sayoj mochiua kampa yon pajpanian, kampa mochiua in café oso ojtenoj, no mochiua miltenoj uan kajkaltsintan. Nejín kuoujtsin sesek.

Kani in mochiua. Mochiua nikan Tzinacapan uan nochi neuín Kuesaltekakopa uan tal de nikan tani taluiaj Veracruz.

Ton kokolis kipajtia. Kipajtia kemej in ejekakokolis de yon tekokoj se imetsuan oso se sentamimetsolochajuayoua, oso kemej yon tokokoua se iijtik uan kemej yon se monekuiloua. Se kikauantia in xomet uan se kimaneloua iuan aceite tein yon ika se tatsoyonia uan ika se kimpopoua ne in tein yon ejekayojkej uan no iujki se kikui ijuak yon aksá monekuilojtok, se kipatska chikauak ika in xomet kampa yon monekuilojtokej, oso keman yon kinkokoua in ijtik pos se kimpoxpepechouilia. Iujki saj in xomet takauantil saj kualtia pra se kikixtis in ejekakokolis, ika se kipopoua in kokoxkej uan kisa ya in yon ajuayoualis oso metstotomokaj.

Keyéj in tekui in kokolis uan kcniuj se kimachilia. In ejekakokolis tekui ijuak tetamotilia aksá kemej in naualmej, ya jua ya kemej in tekui tekokoua se itsontekon, oso se metstotomoka oso tekui aajuayoualis eliuis uan amo se pajti maski se kiitati ne in tapajtijkej. Se monekuiloua ijuak se metsilakatstaka oso se uetsi, kemaj niman se kimachilia, amo uel se nejnei, nionó uel se kiolinia in kampa se kinekuiloj.

Toni ok más tanechikol kipia. Onkak eyi taman in xomet: tein yon tsitsikitsitsin, tein achi uejueyi, uan tein tel ueuejkapantik.


Sauco

Es una planta como de 3 m de altura, su tallo tiene como granitos pequeños desde abajo hasta la parte alta. Tiene hojas alargadas como de 20 cm y los tiene en manojitos de diez a quince. Cuando esta planta crece mucho, sus ramas se extienden hacia abajo. Su flor es blanca, cuando está tierna es de color verde y cuando se abren sus flores son blancas y pequeñas pero todas juntas parecen ser una tortilla blanca que está sobre las hojas del sauco. Florea en los meses de abril y mayo. Esta planta se da todo el año y crece en los lugares descubiertos como cafetales, orillas de camino, junto a las milpas y cerca de las casas. Es fría.

Localización geográfica regional. Crece en Tzinacapan y en todo lo que es el municipio de Cuetzalan y parte del estado de Veracruz.

Uso medicinal. Se usa el sauco, pero antes se calienta y se le pone aceite de comer. Para dislocamiento de huesos (V. zafadura): se aprieta fuertemente la hierba en la parte enferma. Preparado en la misma forma, sirve para los dolores de estómago: se pone como cataplasma en la boca del estómago. Sólo calentado sirve para sacar el mal aire del cuerpo: se soba con eso al enfermo en la parte que le duele (V. susto).

Causas y síntomas de la enfermedad. El mal aire se tiene cuando lo embrujan a uno a veces los dolores de estómago también provienen de esto. El dislocamiento de huesos nos pasa cuando pisamos mal y se nos tuerce el pie o una caída. Las enfermedades de mal aire luego se reconocen porque no se curan con la medicina, aunque uno vaya con el doctor, no hay cura (V. brujería). Cuando se disloca uno los huesos a veces no puede uno ni caminar o mover la parte afectada.

Otros usos. Hay tres tipos de sauco: pequeña, mediana y alta.