Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
K´ank´uada, Xak´uada, Maguey de las peñas, Maguey comezonudo
Agave celsii var. celsii Hook.
K´ank´uada, Xak´uada

Ge n´a rä uada ngu nde metro rä hñets´i n´ehe mats´u xä hñetsi; ts´u xä nxidi yä xi, xä nk´ami n´e xä nt´a xi; t´ukä b´ini ngu ya zi ts´i. Ja ha yä kati t´oho.

Habu kohi nu ya hnini habu ja nu yä ndäpo. Nsamge rä hyodi M´ohai n´e Mañ´e gehni rä hyodi.

Hanja dä t´ot´e. Pa dä t´othe rä däpa, u ñaxu n´e rä thehe; dä thoki r´a yä xi ngu hñu, drä juni ha drä t´ent´i ha rä dehe di nthuni; ko nu na dehe drä thiti n´aki. Nu´ä to dä t´otua nu na nsaha hingi tsa xä nxähi ko nu rä xite. Pa rä thehe dä theki yoho yä xi, da siki ha dä thuts´i ko hñu litro rä dehe gini, dä thu´tsui dehe limu n´e dehe u; m´efa nuna dehe da b´ati pe hinda nthuni. M´efa nubya dä uadi nubye dä jo´tsi ga´tho ha rä ndoy´o n´e pu dä thu´tsui n´a rä r´onjua pa dä boni rä pa, habu dä ts´ogi ngu r´et´a ma kut´a minuto. Nuna ñ´ethi dä t´ot´e de gä xui ha rä hyax´ä ya b´ui xä hño.

Hanja f udi nu rä hñeni. Rä däpa ehe ngetho otua n´a rä ts´o ugi rä mui, rä nzo, kohi rä jä´i xä nk´axhni ha xä ñ´u rä ñäxu.

Rä thehe ehe ngetho poni ha rä tse; ungä rä ndu´tse, tsu rä thehe n´e u ndoy´o. To tsudi nuna hneni ngetho poni ha rä tse ndähi ha xä pa rä ndoy´o, n´e he b´u to kut´i ha ya tse ndäpo.


Maguey de las peñas, Maguey comezonudo

Es un maguey como de 50 cm o más de alto. Hojas algo anchas, de color verdes y blancas; espinas chiquitas como dientitos. Se da en el cerro entre las peñas.

Localización geográfica regional. San Miguel Tlazintla, municipio de Cardonal; Nicolás Flores, municipio de Nicolás Flores.

Uso medicinal. Para curar la tifoidea, dolor de cabeza y la gripa: se cortan unas tres hojas, se machacan y se echan en agua hirviendo; con esta agua se baña la persona sólo una vez. La persona enferma no siente comezón con el jugo de este maguey. Para la gripa: se cortan dos hojas, se escarmenan y se ponen en unos 3 litros de agua de nixtamal, agregando jugo de limón y sal; después esta agua se pone a calentar pero sin que llegue a hervir. Terminando todo el proceso anterior se frota todo el cuerpo y la cabeza con esta agua; después de frotado el cuerpo se pone un ayate en la cabeza para que evapore, dejándolo unos 15 minutos. Se realiza esta curación en la noche y al otro día se amanece bien.

Causas y síntomas de la enfermedad. La tifoidea viene por un daño del estómago, se congestiona; da calentura, la piel se pone amarilla y duele la cabeza. La gripa viene de un resfriado; se siente escalofrío, tiene catarro y dolor de cuerpo. La gente se resfría por salir al aire frío y caliente, y por entrar al monte frío.