Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Ximhai, Tiangui
Ximhai

Di ntungi ha ra hai; ya zi notsi, xa ma n´e xa nxidi, ya k´angi; ra za xa nts´ut´i ha ra theni,ra doni ra notsi ha xa nk´ ast´i, petsira bokua xa ma ha ra ts´ aut´ i ngu ra zanahoria; di te ha ra ñ´u n´e habu ja ra hyadi, ha nub´u u´ai man´a te ha xa nxa.

Habu kohi ya hnini habu ja nu ya ndapo. Cantamaye, Nast´oho Naxt´ei n´e Naxt´otkani ra hyodi Nts´otkani; Nsamge, Nxits´o, San Antonio Sabanillas n´e M´ohai rä hyondi M´ ohai; n´e Manñ´e.

Hanja da fot´o. Pa nu ra däpä da thuni yoho o hnu ya bokua xa njuni mahyegi da ko ra no xa doni ha n´a yo litro ra dehe n´e nubu da ndumapa ot´e n´a ngua ti ra mui ko ra nxits´i yoho o hñuki; habu ma da ot´e ra nguati petsi di jot´i xa hño pa hindo yut´i ra ndahi. Ngu da uadi ra nguati b´estho unga ra r´ihi asta nubu da xuki xa hño ra mui; nub´u ya da hñaki ra r´ihi petsi da zi n´a ra hñuni ngu ra ts´ut´a thuhme o ra ts´ut´a hme n´e ra dehe canela; hindra t´umbi nu ra hnuni xa hñu ngu ra (ju, ra ngo, ya hme) ngetho da neni ha tsa da du. Ra yoho o hñu ma pa da ñani.


Tiangui

Se extiende en el suelo, tallito rojo delgadito. Hojas verdes chicas, larguitas y anchitas. Flor amarillita chiquita, tiene camote largo y boludito como zanahoria; crece en los caminos y en donde hay sol, en épocas de lluvias más. Es fresca.

Localización geográfica regional. Cantamaye, Orizabita, Naxthey e Ixmiquilpan, municipio de Ixmiquilpan; San Miguel Tlazintla, El Sauz, San Antonio Sabanillas y Cardonal, municipio de Cardonal; Nicolás Flores, municipio de Nicolás Flores.

Uso medicinal. Para la tifoidea se hierven dos o tres camotes machacados junto con la rosa de castilla en 2 litros de agua y cuando está tibia se hace un lavado de estómago con el regador dos o tres veces; el lugar en donde se hace el lavado debe de estar bien abrigado para que no entre el aire. Después del lavado les da diarrea hasta que se limpia el estómago; cuando ya pasó la diarrea hay que comer cosas ligeras como pan tostado o tortilla tostada y té de canela; no dar comida pesada (frijoles, carne, tortillas) porque se hincha y puede morirse el enfermo. En dos o tres días sana la persona.

Causas y síntomas de la enfermedad. Les da tifoidea cuando se propasan en comer fruta y otras comidas o por tomar pulque; la fiebre da por el calor del sol. La persona está fatigada, con el estómago aventado, lleno, medio tapetiado, incomodo, dolor de cabeza, vómito, habla solita, no le da sueño y hacen del baño con mucosidad (V. disentería). La enfermedad es caliente.