Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí de San Juan Ixtenco, Tlaxcala.
Rä B´atha, Ngetho Go Gehya Yä Nfadi Ma Meta Yä Ñáhñu
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Sho-kgeni´, Acahual
Simsia amplexicaule (Cav.) Pers.
Sho-kgeni´

Ge n´a rä ndäpo rä hñets´i ngu n´a metro, rä ts´ut´o xä m´ani pe otho b´ini. Nu yä xi r´abu xä nxidi ko n´a rä nts´at´i, nu´u man´a yä xä tudi poni mañä ha nu yä xi yä ndäxjua ja nga´ti. Nzäntho tsudi te dä zi nu yä mbon´i. Ra doni xä ndängi, uni nubye uäi ngetho m´eta dä dagi nubye ja yä tse nubye rä gäts´i rä zänä rä jeya. Te ha hintehe, n´ehe ja ha yä ñ´u.

N´a rä ndäpo xä nxa ha hinxä nju.

Habu kohi nu yä hnini. Nu na ndäpo uni nuni Sanxua Ixtenco, San Pablo Citlaltepetl, Huamantla de Juárez n´ehe ha yä hnini ngu nuni Pilares, Mariano Matamoros n´e Zaragoza n´e nuni Soltepec.

Hanja dä t´ot´e. Nuna ndäpo xä hño pa da t´othe rä ub´i. Orä thuni n´a rä zi y´e rä Sho-kgeni (acahual) ko n´a y´e rä Mosoquelite, n´a mit´i rä huahi n´e n´a y´e rä mbänga ixi n´a litro rä dehe, pa dä ts´i ngu rä dehetho n´ehe xudi n´itho.

Hanja fudi nuna hneni. Nu rä ub´i poho ngetho to tsi ndunthi rä ithe, dä ts´i ndunthi rä n´i, n´ehe to hudi ndunthi. Xä ñ´u rä xutha, däneni yä ua ha xä ñ´it´i nubye pit´i.

Pa mar´a yä nt´ot´e. N´ehe xä hño pa dä xi yä mbon´i nubye nu rä ndäpo yä hinxä nk´ami, ha nub´u dä ts´i xä nk´ami, ko rä xa, o nubye ja yä ts´opa, hinxä hño pä yä mbon´i.


Acahual

Planta que mide 1 m de alto, tallo un poco arrugado pero sin espinas. Hojas a veces muy anchas, con una sola punta, las más tiernas salen de arriba y las viejas están abajo. Flor amarilla un poco grandecita. Florece en época de lluvia, y termina al llegar las heladas de diciembre. Crece en los campos, barrancas, solares, terrenos baldíos y en los caminos. Es fresca y no amarga.

Localización geográfica regional. San Juan Ixtenco, San Pablo Zitlaltepetl, Huamantla de Juárez y en las colonias Los Pilares, Mariano Matamoros, Zaragoza y Soltepec.

Uso medicinal. Sirve para curar el mal de orín: se hierve una ramita de acahual con una del mosoquelite, una punta de milpa, (espiga) y una de duraznillo en 1 litro de agua para tomarse como agua de tiempo o de preferencia en ayunas.

Causas y síntomas de la enfermedad. El mal de orín viene por tomar mucho aguardiente, comer mucho chile o por estar sentado mucho tiempo. Se siente un dolor en la espalda, se hinchan los pies y arde mucho al orinar.

Otros datos. Se usa mucho como pastura cuando la planta está madura, ya que si se come tierna, con rocío o dentro de la canícula, es dañosa para los animales.