Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Pima de Yécora, Sonora.
Eg b´sh sham kokodag buy k´gad egtaam oishkam ob sa´e Yukxan, Sonortab g´rakab
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Cocobalie, Coronilla
Cocobalie

J´mac sa `e shi k `g d´bartam dajkan k´shi dutkiojtan 1/2 metar aj t´ykob tuka. K´g d´bar dam daj komra kam ta´am e´g toton im nukad. Lal jajgar butad tatgar shonrab bubajka t´dgtuajamta´am mash, e´g jajgar g´gar k´shi t´tab Maytan shontaj gishika. E´g gioshgar k´g hua´am e´g e´rab totoj e´p j´mac lal toton nukad. E´g tatgar jojnak e´p t´tb tokomta´am shi uba´am tadag b´sh shondaj sabon totpadag ta´am bu´shaj b´sh shi j´pkan shontan Novembert´am gagshaj lal jajgar, Marzkugd lartan. E´g b´pg i´pañaj. E´gta´am sa´e at namkiaj b´sh dutkiojtash. Otubertan k´g a nashguiaj a bashgaj e´g tatgar b´sh k´g g´pojkan shi mu´e taskan g´ar k´shi dapakan dodobtan shi mu´e jojdakan, shispor k´shi gagaj shonpan g´ar.

Oidag j´beg ameg e´gta´am sa´e. Yuxam, Pilartan, Shisportan, Tubdiajkam, D´bartan, Vallecitan.

A´iktu kokodag buy k´gad. E´g komer kokodag buy k´gad, j´mac bash jidar i´aj li palash tatgar k´g ji´dor vaikoj i´aj tas´ertan vaiktasta´am. I´k tatgar k´g ramdij b´sh shi ko´okan e´g mo´or k´g shonbaj a cobe am dashaji´koshkad k´g buldaj e´p k´gad e´g totnar shitoñkan e´g tatgar k´g shonbiaj am totnaran a jujraj.

E´g ta´am a tataj e´g kokodag. E´g moor kokodag a´j j´mad tas e´p shi hue´omdajtas `rab o tastan o im k´g a jú b´sh am ayamdaj e´g shamaj e´g kokodag kamram k´kbiaj e´g o´ok e´gta´am aj e´p shi mu´e bakondan e´g o´kash aktan o shi mu´e t´miajdannatian e´g k´kl shi mu´e tek´panan shi shajulñaj cua´ag tatshan ta´am. E´g toton shi toñ a tataj. E´g ob´m shi huemordan o e´g bo´okar shi t´shad, a tataj e´p shi toñemdar a tataj baikraran.


Coronilla

Hierba que cuando está en tierra buena, en tiempo de aguas alcanza 50 cm de altura, por lo general está pegada al suelo, extendida, no tiene tallo. Las hojas salen de la base de la raíz, son de color verde claro, grandes y largas. En mayo empieza a florecer, las flores son amarillas con el centro blanco, que se dan en la punta de una varita muy corta. Tiene una raíz gruesa y larga de color obscuro que huele muy feo. Cuando empieza el frío en noviembre, se le secan las hojas, a finales de marzo es de las primeras en brotar. Se encuentra todo el año. Crece en lugares planos y soleados, pedregosos, cerca de los encinos y táscates.

Localizacion geografica regional. Yécora, Los Pilares, Tierra Panda y Los Vallecitos.

Uso medicinal. En el tratamiento de dolor de espalda: se toma una taza del cocimiento de un trozo de raíz recocido, tres veces al día, durante tres días. Esta raíz es buen remedio cuando duele mucho la cabeza: se machaca y se pone en la frente amarrada con un trapo. Cuando arden mucho las piernas: se unta la raíz machacada (V. dolor de cuerpo)

Causas y síntomas de la enfermedad. El dolor de cabeza en ocasiones da porque se caminó mucho bajo el sol y no se comió a tiempo y cuando le va a pegar la gripa. El dolor de espalda le da a las mujeres cuando lavan mucho en el arroyo o porque hace muchas tortillas. A los hombres cuando se cansan mucho con el trabajo, como quebrar leña (V. nacidodolor de pulmón). Las piernas arden cuando la persona casi no camina, cuando tiene sofoco en el estómago y calor en la garganta.

Otros datos. Cuando se machuca la raíz, le sale espuma; es recomendable colectar en octubre cuando ya sazonó.