Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Pima de Yécora, Sonora.
Eg b´sh sham kokodag buy k´gad egtaam oishkam ob sa´e Yukxan, Sonortab g´rakab
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Morta´ala, Inmortal
Morta´ala

J´mac sa´e 1 j´mac metar t´ycob ta´am, e´g jajgar t´dg komagta´am shi mu´e lal bop totoj nukad. E´g totnaram g´ar lal t´tb bopol mangta´am per shi a lali b´sh bajan a tapñaj e´g giosgar ab´orbushaj `mash tuajkaj algodontaam e´g j´b´l buajkaj. E´gta´am sa´e e´p gagshaj Otubertan k´shi Novembertan shi j´p ajkad gagshaj. Dudkiojtani´pañaj `mash t´dg´mashkaj j´mak g´tatgarnukad im shi g´. E´gta´am sa´e at namkiaj gagaj sonpan k´shi jujok sonpan shi jojdakan oidag cablig jujarropgaj k´shi a´akue shonpan. Otubertan a nashguiaj e´g tatgar b´sh k´g kubkar e´g tatgar.

Oidag j´beg ameg e´kta´am sa´e. Lal Pilartan, G´ak Mayxan, Yuxan.

Ai´ctu buy kokodag k´gad. E´gta´am sa´e e´g toñgar buy k´gad j´mac bas sudag k´g tatpodaj. E´g tatgar k´g g´bshomdaj k´g bijgam bi´eñ k´g juk i´aj e´p k´g a bishaj i´ko´os b´n babaj bajraj e´g u´ba. E´g maimodag e´p buy k´gad mortal jidraj e´g tatgar g´bshumdaj e´g bijgam i´aj im a jiguiaj bi´ish bajba i´aj bai´k taskad.

E´gta´am bigeg k´gad k´shi g´gar jibol babiaj buy shi k´gad. e´g bijeg am giboltam dashaj.

E´gta´am a tataj e´g kokodaj. J´jmad e´g g´gar jibol im ap bushaj ama ga´e t´ta darrajkaj. E´p e´g bo´okar shi huam tuakan o shi kobojkan e´p e´ar im k´gajkani shi huam tuakan. E´g toñemdar a´j b´sh im k´gakam e´g ba´icrar o bookar shi huam tuákan e´p ja´e infección hukadan.

E´g o´ba maimadag b´sh jurshan e´rab a´ishu cuadaj jú u i´. E´g bo´okar g´ t´shadaj a tutaj im ap k´g a´p dajcaj.


Inmortal

Hierba como de 1 m de altura aproximadamente, tiene una sola raíz gruesa y no muy grande. Las hojas son anchas, grandes, de color verde plomizo, tienen muchos pelitos blancos igual que el tallo. Los frutos son unas bolas alargadas parecidas a mangos, cuando madura, se abren y sale como algodón que se lleva el viento. Se seca en octubre con el frío y reverdece en tiempos de aguas. Se encuentra cerca de los táscates y pinos, en terrenos pedregosos, en la falda de los cerros y cerca de los arroyos.

Localización geográfica regional. Los Pilares, Yécora y Río de Maycoba.

Uso medicinal. Para el tratamiento de la calentura: hervir una taza de agua con raspadura de la raíz (polvo), tomarlo caliente y cubrirse bien para sudar. Para el empacho: tomar el cocimiento del polvo de la raíz en ayunas durante tres días. Para sacar granos enterrados: el polvo aplicado en cataplasma.

Causas y síntomas de la enfermedad. En ocasiones los granos se quedan enterrados porque el estómago está sucio o recargado. También puede ser porque sea la sangre la que está sucia. La calentura da cuando tenemos la garganta o el estómago sucio, también se puede deber a cualquier otra infección. La persona está empachada cuando se le pega algo de lo que comió o no digirió, entonces siente sofoco en el estómago.

Otros datos. Se recomienda colectar la raíz en octubre porque ya está sazona.