Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Popoloca de San Marcos Tlacoyalco y San Juan Atzingo, Puebla.
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Kaxotika, Totomache
Kaxotika

Ka ji´i dangui ná m kee ka ndandua ka ko anto tsja ka, tsjo´e ka sinne xhaa tsjo´e kaxu tíka, thu´e ka xha xutichjan. Ka ji´i anto duan ka ngaga´a jínno.

Chjeanxi kaxhein jii nunde. Ndo Juan chasen Ndanchin.

Kaxhein rrugunda xhuan. Are ni dikuan mee xhanga na, me tii ngaajnii na. Ko de´a na jiínda, xhuthe ná rramachjan yoo kan cm ixin ná liitro jinda xhuthe nda jían ta tse nda sinne, ná chichja nda di´i noondi´a; di´ina nda ko are onchao tunu´ena jian.

Kaxheinxi ko kaxhein tunu´e na. Are di´ina anto yee xhandasua, tunaona, xhanga na, tii tse´e na, tunkjana, de´ana j´iinda, tií jaa na ko tingari´e na nunde.


Totomache

Hierba de 1 m. Hojas redonditas, amargas. Flor amarilla parecida a la del tomate de cáscara. Fruto como un tomatito. Es abundante entre la milpa.

Localización geográfica regional. San Juan Atzingo.

Uso medicinal. Cuando los borrachos se ponen nerviosos, les duele el estómago y no les da apetito: se hierve una rama de 40 cm en 1 litro de agua, se hierve bien hasta que el agua está amarilla, se toma un pocillo en ayunas durante cuatro días, hasta que esté bien contento se deja de tomar.

Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando toman mucho aguardiente se enojan, se ponen nerviosos, les duele el estómago, vomitan, no les da hambre, les duele la cabeza y les dan mareos.