Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Seri de Sonora.
Conca´ac Quih Ziix Icoihipe Hehe Iyaat Oaanloj Coi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Cöset, Jubaivena
Cöset

Hehe hant ihiiti hipiix hanl coipatiaax cocj imaac coih caah iti ccmisxäaj. Istj coi taax xpanams yail coil. Hax hantiimaco imiis. Moos haxima cöla ocoimiih. Xo quiixt ihaa, inail itacl coom haxmosclo. Icös coi taax haxmicolao, yapötx coix taax oxo tiixt haxmooxpo, ihasii caap tiix icoozim quih an oo coi tiitaix hant coom tiijc maax cmaax hizaax ocompaacta. Hehyeen com tiix an oo coocöp iha, hant ptiicatazo yah hast ixaai quih taax ah iti miiti. Xopiinl quih haat quih heesen xah iqui pteetiih hant alx pteemoxolca. Hant quih iti yaacp com tiix caaiscan iha, hast quih moos iti ihom quih taax iti miiticol.

Hant iti yaacp coom. Socaaix xah, Haxöl ihom xah, Tahejcö quiij xah, Zaaj quihöj xah, Hahöj iitcoj, hant hipiix iti coocp iha.

Ziix icoihiipe quih coi haa ac. Hehe iyaat hipiix. Haaxat quih cöpahainim, hamax haxcoimap quiipoim taax poyaamtax cmaax miizj paa ptiipoinim tax quihaa quih hajiiz quih cösahnaxz haha, an oo coihimlo quih ijiizi xah, quinail com imaatj taax tcooma icoi hiipe haa. Quitast ijiizi quih taax ocöspaah taax istaalca coi tpaatj tpaztoj haax quih itainim maax quiteen ac cmahcaaij, hizaax ocötpahpaacta maax toonjiizi hoo. Ziix quih iti cötpaacta coi mooquepe xah,

Ziix quih inqueepe isooj quiij iti cahca xah. An oo coi quimla quih coi hajiiz xah, quimtalca quisooj quih an oo coofija quih coi miipla ac taax xiica quistox com hanxö taaticpan taazcamx haxiquitojoz maax haax an oo taalamx oxiimpaactos. Ctamcö coi taax heseen hacaaj caah imaaizii xo cmaajic coi taax haat an oo ohcö caah imaiizi. Xiica quistox hizac iti coii coi itast imaajcozt, moos oxipaacta quih oxahtemex yeencoj quih cötiihox impeete, oxtpaacta maax ziix zi haaitoj itcmaaj ihoo. Itaast aanquinij coi haatap quih taax an oo moo taax himoo impaaizjc. Itaasatj coi taax haxcöiyaaplo xah, ipaacta xahaa tahcaa maax paac intaapzil hizaax ocoipaacta haax osiooj caap taax ziix quih caaixaj quihmaa taax oaahiha. Xiica quizil coi taax cooha iimp quih hanxö quisiooj iha taax ocoipaacta ac itasaatj quih smoopl ahaa.


Jubaivena

Es una rama que mide cerca de dos y medio metros de altura. Las hojas son de color verde cenizo, son un poco alargadas y chiquitas, la cáscara del palo también es ceniza. Tiene espinas largas; las flores son pequeñas, de color blanco, tienen aroma y aparecen en tiempo de aguas, en el calor. Crece en el monte, en lugares planos y en la falda de los cerros. Se encuentra junto al palo blanco, al torote que sirve para hacer canastas y palo fierro. El suelo donde crece es duro, con piedras.

Localización geográfica regional. Punta Chueca, Desemboque, Isla del Tiburón, Sargento, Kino

Uso medicinal. Se mezclan en un frasco con alcohol: Ramas de jubaivena, hediondilla, hierba del pasmo. Después de fermentado se usa frotado para curar los dolores musculares, reúmas y calentura.

Para el dolor de muelas, se machaca la hoja, luego se hierve en una taza de agua y se enjuega la boca con este cocimiento.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los dolores de reúmas o musculares pegan porque las personas se mojan después de trabajar mucho tiempo, tallando figuras de palo fierro (los hombres) o las mujeres tejiendo canastas de torote.

Cuando se enferma la gente de la muela se le hincha la cara, no puede comer, tiene huecos en la muela o le sale pus. Los dientes se ponen negros y se quiebran porque el agua está muy fuerte, también el azúcar hace que duelan los dientes. Los niños si toman mucha leche, siempre van a tener los dientes blancos.