Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Seri de Sonora.
Conca´ac Quih Ziix Icoihipe Hehe Iyaat Oaanloj Coi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Haaxat, Hediondilla
Larrea divaricata Cav. subsp. tridentata (Sessé et Moc.) Felger et Lowe
Haaxat

Hehe hant ihiiti caacoj iha, hehe hayeec hantx cozaaj taax imiis, isiilca iti cocaaxoj coi taax hanxö iti miiticol, iti colx coi hiyaat ac taax hanool patiaax taazo imaac coiih cahmaa, istj coi taax xpanams yail coil haxcoi coopolo, ohmaa, coipaacta ac moos haxihimaaxato coimiih, oxo miixt. Itaajc coi taax quimaxaat ihaa. Hee yaoo caap imoziit ac an oo intitamax cmaax mihiyoz. Yapötx quih imasool. Hehe hant ihiiti hipiix cmiis hizquih ihasii haxcaaixajo haxqueemto caah iti moomaa. Iis quiij tiix haxintocnijo zaatx cah cmaanim. Sepool quih ihiin ac iti mocöp, xaasj xah, ool hant ihiiticol coi ah taax icoot miip hantihip miizj hantcahjoj quih taax ahiiti moocöp. Hehyeen com hanso tcoo aniihom ihaa.

Hant iti yaacp coom. Socaaix xah, Tahejcö xah, Haxöl ihom xah, Hahöj itcoj ac moos an oo moocöp.

Ziix icoihiipe quih coi haa ac. Quiha quih hajiz xaah, quiimtalca coi hajiiz taax ocoipaah iha. Xiica hizaax pteehainim ihaa, haaxat quih casool quih hamax haxcoimaap quih cötahainim hant quih iti tpaaca maax tiaamax haax quiinim caap quiha quih hajiiz quih cmaahnaxz, hizaax moos ocompaah ziix paaij an oo oop quih moos cmaahcoiit. Tiis quih hanxö cohaa quih taax hizaax ocompaah. Ziix aniicosi quih czoxcö haax quitainim haaxat xah hacain coscl tmaatj maax cmaax hanxö iica ac compaaisx, haatectim cpaiisx quih an oo maahfain. Ziix quih iti cotpaacta coi caa mooquepe ac.

Ziix quih inqueepe isooj quiij iti cahca xah. Quiha quih an oo coihimpla quih coijiiz hizaax ziix quisaax quih hanxö caticpaoon quih miizj isooj itcmoocax iti coomaa, haii capl quihxox hanso contiima, hizaax ocötpaactax inlooj xah, itoiit xah, itaajc quih imajiiz, inail aancom xiica haxcötocnalca quih an oo tooxalca maax injiizi. Xiica quistox ctamcö coi xeep coom iqui tiitoij tatiicpaam cpoot xah, haacat quih taax aiitai ipaacta xahaa ziix cam quih haquix tiihx poosj caap itaafiito maax ziix quih xcaainim caap inloj quih miiclooj, oxtpaacta maax ihmaait. Hehe iyaat hizaax cöpopaaitax sipii haa, miizj paataa poopaisx taax.


Hediondilla

Es una rama grande, como árbol chaparro, con muchos brazos, mide de uno y medio a dos metros de altura, las hojas son de color verde obscuro, casi cafés, son muy pequeñas. El palo es café. Florece a mediados de octubre, la flor es amarilla. Esta planta suelta un aroma muy fuerte y apestoso. El fruto es en forma de bolita con muchos piquitos. Crece cerca del cosahui, la rama blanca, los sahuaros y las pitahayas. Se encuentra en lugares planos, en todo el desierto.

Localización geográfica regional. Punta Chueca, Isla del Tiburón, Desemboque, Kino.

Uso medicinal. Se usa para dolores musculares o reúmas. Se mezclan unas ramas de hediondilla y otras de romerillo en un frasco con alcohol, se deja reposar unos días y con esta agua se frota donde se tiene dolor, también sirve para picadas de alacrán (V. ponzoñas). Para cortadas con el arpón, se hierven en dos tazas de agua, ramas de hedeondilla, hierba del pasmo y de acain woskli, con esta agua tibia se lavan las heridas y después se amarra un pedazo de trapo limpio o una venda.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las reúmas le pegan a la gente que trabaja mucho y no se cuida, se moja, sale al viento frío y de ahí le vienen los dolores en los brazos, en las piernas, en los huesos, se hacen unas bolas que duelen mucho. Cuando los hombres salen a pescar sierra o tiburón, a veces el pescado jalonea el arpón con fuerza y hace que el hombre se corte, sangra mucho, necesita curarse con hierbas, lavándose bien.