Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Seri de Sonora.
Conca´ac Quih Ziix Icoihipe Hehe Iyaat Oaanloj Coi
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Haxquipooin, Tomatillo o tronador
Haxquipooin

Hehe yail hipiix cmis hizquih hehe ihma iyaat ac ahititix moocöp, oxtpaacax imijoj. Hizaax quitaiham tintica tiix xpanamx yail coil haxcoaaxaj cah maa, istaalca coi moos moil. Istj coi taax haximoiplamo coi taah iteeloj quih icös quih iti moom. Icoozim quih t´haa maax yapötx haxcoxpo quih iti moxalca. Iis quih haxtixlco saahmes caapxl taax haxmayaxi, xpanams yail coil haxcoimaixajo ihmea tahtipöjco maax intaapolquim, aan ac taax aiis quih czoxcö xpanams yail coil paac an oo moii. Icoozim quih t´haa maax iis haxquilco quih coi caxto haa, ihaapl quih t´haa maax mooxi. Haho quitel com ah iti moocöp. Hantipcax com moos an oo miiticol, haxat xah, satooml quih hant zo cötijmaa ihiin ac iti miip.

Hant iti yaacp coom. Socaaix xah, Tahejcö xah, Hahöj itcoaj xah, Haxöl ihom, Ziipöxl iifa xah.

Ziix ocoihiipe quih coi haa ac. Quisxeen ac ijiizi quih cösahcoix tax iyaataj quih tpaztoj maa tmeequex cmax quiipe ha coispassi ac. Xiica quistox quih paac haquix tomx hehyeen quiij coi aniilxo cöiti istaalca coi incanalcoj. Hizaax ocöpoopaah hayaax quiij ijiizi quih coisacoix ahaa. Ziix quih iti cötpaacta coi caa mooquepe ac.

Ziix quih inqueepe isooj quiij iti caha xah Zii hapahit quih mizj imam xah, coicoohitim ac coihacapj ac taax iti moo taa hayaax quiij haai quih an oo tiih maax mahjiiz.


Tomatillo o tronador

Es una rama que crece encima de otras plantas, se enreda. Los brazos son de color verde subido, igual a las hojas. Las hojas son larguitas, con piquitos en la orilla. En los meses de calor, da unas flores pequeñas, de color blanco. Hecha unas bolsitas del tamaño de un limón, son de color rosa bajito y truenan, adentro tienen cuatro semillas, de color verde, como chícharos. En tiempo de calor están tiernas estas bolsitas y en tiempo de frío se secan. Crece en la orilla del camino, en los arroyos, cerca de hediondilla, hierba del pasmo, satumml..

Localización geográfica regional. Punta Chueca, Isla del Tiburón, Kino, Desemboque, Las Víboras.

Uso medicinal. Para curar el dolor de estómago, la rama se cuece en una taza de agua y se toma tibio, cuando pega el dolor. También si la gente anda caminando en el monte, masticando unas ramitas se cura del dolor de estómago.

Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando la comida no está bien cocida o si se come apurado, el estómago se llena de gas y duele.