Javan 40cm lit´ajun xtalmanixtu yu oni javan va láitch tatch pa´akch tasay, xa xanti va lakx´ututu tasay kun stunu, xa jatauk´at valakxtak´au tejkan laksat y jachaná va lakstunu y lakts´it vatoox-taich lay p´unlakakafetales taan jautu alín talitsukut yu kaul.
Ta an tamapitsi xa tun ani lakapulaknan. El Coyol, Chintipán, Tierra Colorada, Xalame y ta akapuchun ani xatun.
Va kutch ta lí mapatzay. Ixkanty pajan tejka t´ati´qun tala´ksvaay kun t´vy litro xkan t´alítchaay pat´uxamax. Xakutch taan kataxuty u k´atasva jala´kt´a-lanty kun tuy litro xkan y k´alitchaaty taan kaxkanin.
Nikan taun lapanak talanan.Kaxkanin yu pajan u taan katiq un pur katí un tai lakaskun. Katama axut pur likatsa u katalapul tejkan kachanit.
Hierba de 40cm aproximadamente. Esta planta se parece a la del jitomate, su flor es blanca con morado, el fruto es verde cuando tierno, y cuando maduros morado y negro. Esta planta crece donde quiera en los cafetales, milpas, donde no hay animales, ya que estos se la comen.
Localización geográfica regional. El Coyol, Chintipán Tierra Colorada, Xalame y en toda la región.
Uso medicinal. Se usa para el dolor de barriga (V. dolor de estómago) o cuando están venteados. Se machaca una planta en dos litros de agua y con ésta se ponen lavados (lavativas) cada tercer día. En peladuras o escaldados, se machaca una planta en dos litros de agua y con ésta se baña la parte afectada.
Causas y síntomas de la enfermedad. Duele la barriga, cuando se ventean, por andar mucho en el sol. Se pelan o escaldan cuando hace mucho calor y sudan entre las piernas y el cuello.