Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Tepehuana del Sur de Durango.
Na Tu´ Jix Dhuadhi´gu Gampix O´dam Tir Kam Koriankam
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Jarilla, Jarilla
Baccharis salicifolia (Ruiz et Pavón) Pers.
Jarilla

Ge/ tu jiimm+ xiboorak gio na te/ ´te/b tu jaa´ jix s+´s+rak jix ch+tdo´ gio na jix chu bhi´spara´. Jix u´uam kam tu´m tu yoot. Ak jugi´ñ jix joi´ñ na tut ka´. G+mm+j+ jiox jai´ch ka´, julio ja´k tu yoot.

Na jaxchu´m pue´mblos jix jai´ch. Koba´ram, Tobaatam, Murba´t, Moa´lhim, San lucas, Sam pe´ro, Jukt+r, M+i´ñcham, Timobai, Nakabtam.

Na tu´ jix bhai´. Jix dhuadhi´ no´ jiñ e/e/ gu biilis, n añ jiñ book am t+kia´ bildhix kam, piam pui´ jix ch+tdo´ jidholxim par+p biiñ b+n dh+x kam.

Na tu´ pui´ chu bua. Sumia´ gu jiñ biilis no´ anich agre´n jix cho´n, piam no´ anich agreen jix io´m bhaam. Enteer ba´ p+x bhai´ jix choko´klia´. Jix chu aa´ bhai´ jup jiim duñia´ gu jiñ chuuku´, sia gu jiñ buibas, jix xibu´ka´ gu jiñ chiñ gio na añ cham tu nak ka´.

Gio jai´. Sia gui´ na am cham jir o´dam jix maat am, Na tu´ jix bhai´. gu jarilla, na pui´ jup jix dhuadhi´ no´ añ jix jikchix, na k+´n k+k ka gu +´+r gio na miak buppa gu io´gí´.


Jarilla

Arbusto muy ramoso. Hojas largas como las del sauz, en las orillas tienen como dientes de serrucho muy separados, son de color verde brillante y pegajosas. Las flores se dan en muchas ramitas delgadas al final de cada rama y son como bolitas blancas o amarillo bajito. Crece a la orilla de arroyos, de los ríos y a lo largo de los caminos. Se encuentra durante todo el año, florece a partir de julio, durante varios meses.

Localización geográfica regional. La Candelaria, La Guajolota, Murhuata, San Francisco de Lajas, San Lucas de Jalpa, San Pedro Xícoras, Santa María de Ocotán, Taxicaringa, Temohaya y Xoconoxtle.

Uso medicinal. Para el tratamiento de la bilis: se aplica sobre el estómago la planta molida, ya sea fresca o hervida, en forma de emplastos con un poco de alcohol.

Causas y síntomas de la enfermedad. La bilis se derrama cuando la persona sufre un susto o impresión muy fuerte o por un coraje. Se siente malestar en todo el cuerpo, la piel se pone amarilla, sobre todo la cara, la boca se siente amarga y se pierde el apetito.

Otros datos. La jarilla tiene otros usos en diferentes lugares fuera del área tepehuana, como por ejemplo: contra infecciones de la piel, para detener hemorragias y para controlar la tos.