Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Tepehuana del Sur de Durango.
Na Tu´ Jix Dhuadhi´gu Gampix O´dam Tir Kam Koriankam
[ ]  [
Nombres en lengua indígena
]  [ ]  [ ]  [ ]
Mantabax, Mantabach, Congora, Hierba del coyote
Mantabax, Mantabach

Xibor tu iipon, gio na +´rapan d++d+´ka´ gu totna´n. Ge/´ge/r tu jaa´ gio jix koopok jix ch+tdo´ dai juju´ndharan jix b+p++´. Jix bii tu yoot jix u´uam gio jix kobkom. Ka´kbulhik tu i´bhai´char, no´ jix bhai jix b+p++´ ka´. Mu ja´p mia´n kikcham jix joi´ñ na tut ka´, piam pai´ no´ jirkurar, mia´n bapoicha´m. Marzo ja´k tu iipon, gio marzo ja´k tu yoot.

Na jaxchu´m pue´mblos puchu´m jix jai´ch. Canoas, Gavilanes, Kuba´ram, Tubatam, Susbha´ntam, Giotam, Ai´cha´m, Koxbilhim, Juktir, Mi´ñcham.

Na tu´ jix bhai´. Jix dhuadhi´ gu jaaga´n totpoxdhixkam, no´ jiñ e/e/ gu bippr+x, gio gu jiñ mo´ no´ jix ko´k, jiñ kom, jiñ book. Piam no´ jix bapaig+k gu jiñ uupuada´, na añ jiibai bha ch+kia´ gu takaa´n. Piam no´ anich jil m+iñ na añ chuutai bha ch+kia´.

Na tu´ pui´ chu bua. Jix bippr+xi´ ka´iñ no´ añ dh+l jir puchu´m, piam no´t jaxchu´m muubal jiñ ii, mi´ ba´ p+x dh+r bhaan hai jiim iata´.

Gi jai´. Dhi´ puchu´m dhi iipoñi´, gu jaaga´n, gu iibhai´ñga´n, gu takaa´n jir jix maimda´kam. Dai gu iibhai´ñga´n na k+´n jum buppa gu toom.


Congora, Hierba del coyote

Hierba ramosa, con tallos huecos por enmedio. Hojas grandes y gruesas, verdes con la orilla roja. Flores amarillas, pequeñas, se dan en racimos largos. Los frutos son bolitas que cuando maduran son de color rojo o morado. Crece cerca de casas, de corrales y a la orilla de caminos. Se encuentra desde marzo o en algunos lugares todo el año, florece a partir de marzo.

Localización geográfica regional. Canoas, Gavilanes, La Candelaria, La Guajolota, Los Charcos, Llano Grande, San Francisco de Lajas, San Francisco de Ocotán, Santa María de Ocotán y Taxicaringa.

Uso medicinal. Para curar granos, para aliviar el dolor de cabeza, espalda, estómago, etcétera: las hojas hervidas o soasadas se aplican localmente. También para curar granos y desinflamar ganglios (V. garrotillo): se aplica localmente la raíz raspada. Molida se aplica sobre quemaduras.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los granos salen por alergias o por picaduras de insectos y se infectan cuando no se mantienen limpios.

Otros datos. Las hojas maduras, los frutos y la raíz de esta planta son venenosos. Las hojas muy tiernas (renuevos) se comen como verdura después de cocerlas en dos cambios de agua. Del fruto se obtiene un colorante rojo que se usa para teñir el ixtle.