Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]

Ñoo Chinangu

Chinangu, kii ni kee inga dan´a ni sa kan´a ntsia sa´no ink´oyo, te konixi kachixi ñoo kanaka ma´i yuku.

Chinangu ia noxi Iden, ichi nde kee hora nondua. Ñoo Sa´no, Sana´axi; ni dama kixi; Di´na ni sanaxi Santa Catarina Chinango te vichi nanixi Santa Catalina Chinango, ni tandedava ñoo Sana´a ni Sandoo Chinangu vieju. Kua´ana ni chikokuin ichi tencio´o; Sakuna nindoo inoo ño´o nani Santa Catalina Chinango. Na´i kuan´a ichi Tencio´o ndoona ñoo nani Santa Catarina Tlaltempan. Kudana ña koo te kui a ña kini ia mani sata´a inina yukan ni kena nde nani Chinangu vieju.

Nuxakun nanixi dedavi te konixi kachixi ñoo kundu´u sa´a yuku, o ñoo saku. Inita´axi xi ño´o xi nai San Juan, na´i diniyute, n´ai Santa te ño´oxi na´i yukundi, incomixi 1359 hs. ño´o ña kondo kitsi te sakuna´a ño´o ña kui kutu.

Na´i tua´a kadava´a chidini ñoo; vaxi xika ñoo nde Juchitan, ñoo davi; xituna noni, nduchi, ikin docq ko kua´axi kuachi ko kon davi, te nda´vika i ia ño´o xitu. Ño´o ichi raza nduxi. Te koo chon kidana ña ni´ina di´on yukan ku xikena kua´anna inga ladu nde ku´ini ya sa´ana, sayukanku ma kua´a kana ndo ñoo. Davana kuan´ana Iden a Inco´yo a nondua a ichi dikixi. Ñoo kan´a dedavi te desila. Na i sa´noxikan´ana dedavi doko nakuachi sa ko kan´anaxi sakya´ana nandodona dedavi. Satuku ña ndaton´ona.

Noo nde nana ton ndu´u, ton vicndia, ton ndia, ton tsio´ma, ton iño, ton tsindichi, ton, sisa, ton dichi, ton aichiyaa, ton dichi noni, ton laya, ton yaa, ton ini, ton ndua, ton chomi, ton nduku ño´ma, ton chi´idi, ton kagua, ton, tsivaco, ton lingo, ton dia´a, kata, yavi, tonchii, ton kutu, ton tsikaya, ton lin, chi, ton chimilo te nadakaton.

Kitsi nani´indo yuku´a kitsi konindo ñoo Chinangu. Kuete, lungu, chilina, kuikui, chiku, takayu, xikiyavi, koo noo, kookaa, koo sa´a, koo ntsii, tsido´ma, tsikoño´o, yokotsio´ma, tsikodu´u, chimandu, tsima´a, tsi´i´i, lusu, tsiomi, kutuninchi, tsikontsi, tsidian´a, tsikaka, sango, tsikovio, chinii, ñoño, te ntsidaku kitsi nda´vi ndo yuku.

Información general

Chinango proviene del náhuatl y quiere decir lugar amurallado, cercado ó pueblo entre cerros. Se localiza al poniente del estado de Oaxaca y al norte del distrito de Huajuapan de León del mismo estado, pertenece al municipio Tequixtepec.

Es uno de los pueblos más viejos de la región, la fecha de su fundación se pierde en el tiempo. Su nombre ha cambiado, ha sufrido modificaciones: Santa Catarina Chinango en un principio y más tarde Santa Catalina Chinango en honor a la patrona del lugar. Estos nombres cambiaron, según los mayores, cuando se dividió el pueblo en Chinango viejo, lugar en donde se fundó el pueblo en un principio y que por alguna razón, la topografía del lugar o la escasez del agua según se cree, sus habitantes se dividieron marchándose la mayoría hacia el estado de Puebla y localizándose actualmente en un lugar denominado Santa Catarina Tlaltempan, Pue., y los pocos que se quedaron marcharon hacia el oriente como a 3 km aproximadamente estableciéndose en lo que hoy es Santa Catalina Chinango. Su nombre en mixteco es Nuxacum, que significa el pueblo que llora o bien "pueblo al pie del cerro".

Al oriente colinda con Yolotepec, al poniente con Cosoltepec, al norte con Acaquizapan y al sur con los terrenos comunales de Tequixtepec. Su territorio mide 1359 hectáreas, entre cerril y agostadero siendo el 15% laborable. Su oficio es el sombrero de palma que acarrean desde Juchitan por el Istmo.

Cuenta con 400 habitantes aproximadamente. La mayoría ha emigrado a Huajuapan, Veracruz y al D.F. en busca de mejores ingresos. La población es bilingüe, se habla en mixteco y en español. Cultivan el maíz, el frijol y la calabaza usando métodos tradicionales, obteniéndose cosechas escasas.

Su clima es seco y árido, su suelo es pedregoso; las lluvias escasas durante el año. Su flora está compuesta de tehuistles, mezquites, nopales, cazahuates, huizaches, cubatas, espinos, pitahayos, jiotillos, garambullo, chimalayos, pirules, escobillas, jarillas, tepeguajes, guajes, cuatillos, chilacos, pochotes, sábilas, magueyes, cucharillas, copal, cuajiote, tabacón, encino, chupandía, borreguito, el nanche, zapote lingo, biznaga, etc.

Su fauna compuesta de conejos, tórtolas, palomas, censontles, gorriones, cuicuiz, chequeres, carpinteros caxuas, víboras, alacranes, arañas, hormigas arrieras, avispas, lagartijas, mapaches, ardillas, coyotes, zorrillos, iguanas, tortugas, ranas, gavilán, cacalote, correcamino, coralillos, cascabel, correlonas, tecolote, cardenal, tecolotillo, zopilote, abejas, etc.