Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
T sa´a nd´wi, Huele de noche
T sa´a nd´wi

Ku xi in yuku sa sa´nu nu de´nu, nu yute o yu´u xichi, wila sa´a xi te sa´nu ndaa xi te ñu´un nda´a xi nitu´u yunuxi, na ka nda´a yuku data ku nda´a xi. ñadi nani te ñadi kuin wa´a wa´a ni ku nda´a xi, wita nda´a ku yute y sa ni xisa ndakui in ta´wi. Kuan ita xi, nani in taiwi te ndu xi in tikua. Nde´a xi ka na ndiwi Tidaa ko luchi xi na ka chikuile ko kuixi kachi xi. Yuku ya´a ni´in nu xi ndidaa yoo.

Ñuu Nuu io Yunu Ya´a. Ñuu tidaá, Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Diuxi, Ñuu Nu´un, Ñuu Yuku Ndaa, Ñuu Ndiku, Ñuu Yuku Añi.

Nancho Kucntniu Nu Xi. Ña yuu i´ni xi ña tuu wixi xi. Senie´un xi sa na kutana nu jue´e nuu xi´in kue´e kida u´u xi nuu dadede nu. Sa Katadana nu kue´e ya´a kuido nu in nu´un luchi ngueni nuu yute yuku ya´a te tastuu nu xi chii xitino ndiaka. Nuu tna´an kue´e nuu in sa luchi te nadatna´an nu xi´in tnutayuxi, ruda, dakee nu alkool te dakayu nu xi xi´in ñu´un te dakun´un nu xi da daa naku´a nu sa luchi.

Sa lo Kuechi Satha´an Nu In Kue´e Ya´a te Nanchoo Kidaña´an Xi. In sa luchi tna´an xi kue´e nuu in ñayiwi kun´un nuu ña´an kui´a xi. Kesa´a nda´i xi, kiwi ka´ni, ña tnii dita koa xi. Nuu tna´an nu kue´e dodede nu, ku sa tuu nu nuu i´ni o nuu wichi kidatniu nu. Kesa´a dada´wi ña´a xi sa kidadedenu, tna´an u´u nuu dadede nu, te satu nu dedenu, tna´an u´u diki nu te wichi tnii ña´a ñungua´na.

Inka Ka Sa Xenie´Un Yunu Ya´a. Xeentniu nu xi sa na dada´wi nde xi yu´u ñu´un nu.


Huele de noche

Es una planta de 2 m, su tallo es liso sin espinas. Sus hojas son pequeñas, redondas, con puntas no muy largas, sus hojas son verdes y tiernas, nacen en las puntas de la rama, las viejas o maduras son tiesas y se ponen amarillas, ya secas se ponen cenizas o grises, no tienen parecido. Flores medio amarillas, en su parte baja y medio dulces, el botón es largucho y al abrir es como mariposa. El fruto es blanco, también medio dulce, se encuentra en todo el año, su flor la da en junio-julio, sus hojas caen poco en febrero-marzo. Crece en los ríos, arroyos, en las zanjas o bordos de las tierras, en el monte, en los poblados o centros de los poblados. No es fría ni caliente sino fresca.

Localización geográfica regional. San Pedro Tidaá, Yodocono, Diuxi, San Vicente Nuñu, Teposcolula, San Miguel Achutla y San Bartolo Yucuañi.

Uso medicinal. Sirve contra el mal de orines: se agarra un rollito de 10 ó 15 puntas de huele de noche y se lo pone en la vejiga cuando va uno en el campo. Aire (V. Mal aire): se agarran seis o siete varitas y se limpian a personas grandes y niños, se mezcla con ruda, hinojo, mirto, chamizo blanco, hierba de alcanfor, la flor de floribundio se junta se le frota el alcohol y se prende el cerillo y con eso se agarra y se restriega para que suelte el olor y ya se da la limpia.

Causas y síntomas de la enfermedad. Mal de orina: por estar mucho en la calor, por trabajar mucho; síntomas, se les tapa la vía urinaria y les arde la vejiga. Aire: estando durmiendo bien cobijados salen y les pega el viento frío y por mala hora que se levantan; síntomas, empiezan a sacudir con dolor de cabeza, dolor de cuerpo, les da como sueño, como miedo.

Otros datos. Se ocupa para barrera, para troncos de terreno, ya que echa mucha raíz.