Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Yuku tachi, Valeriana
Yuku tachi

Ku in yuku sa´nu nu yuku, kee ndaa sa´a xi nde nu kee nda´a xi nani te nune nda´a xi, la idi xi, te io ita kuixi xi. Sa xentniu nu ku na´ngui xi sa sa´nu ka´nu xi na in kidi ndeyu. Ua satu na´ngui ya´a te xika saa diko xi, Nayichi sa´a xi xi´in nda´a xi ko na´ngui xi ña´a. Io xi nuu kida wixi te nuu ñu´un wide. Sa´nu yoo wiko dawi te nayichi yuku xi nu nanchita dawi.

Nuu Nuu io Yuku Ya´a. Tuku ñuu do nchi nuu, Ñuu Tidaá.

Nancho Kuentniu Nu Xi. Xenie´un xi kada tana kue´e tachi, dani sa dakee nu nuu ni tna´an kue´e ñadi sa dakuchi xi. Sa kue´e di´na ñu dandu´a nu in ta´wi te ko´o nu in dawa yaxi. Sa ku sa ña dakuchi xi nu ni tna´an kue´e, danchi´i nu xi te dakee nu yuchi xi o dandu´a nu xi te ndada´a nu nuu ni´i kue´e.

Nanchoo Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Tna´an Nu In Kue´e Ya´a. Nuu Tna´an nu tachi ku sakee nu sakua o sa tna´an nu in tnu´un ndi ini. Kesa´a tna´an u´u diki nu o xiti nu. Tna´an kue´e nu nuu ña ñu´un nuu nu nanchoo kida nu tniu nu o nanchoo kaka nu.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Kada u´u na´a xi nusa ko´o kue´e nu xi o nusa tuni kuentniu nu xi. Ña tuka inka ka sa xenie´on Xi.


Valeriana

Es una hierba, mide 50 cm de altura aproximadamente, con camotes de 20 cm, picoso, el tallo es peludo y sin espina. Hojas larguitas, anchas y verdes, nacen desde el camote. Las flores son blancas, primero los botones, cuando se abren tienen la forma de estrella. Florece a partir de agosto y se seca a partir de septiembre. Todo el año hay camotes, porque las hojas se secan. Crecen en el cerro, en los lugares húmedos y fríos. Se considera caliente.

Localización geográfica regional. Tlaxiaco, San Pedro Tidaá, en los lugares secos no hay.

Uso medicinal. Para cuando una persona está nerviosa: se hierve medio camote, se toma media taza por las noches diario. Desinflamar heridas: hervido colado, depende como se encuentre la herida, es cicatrizante también se ocupa el agua del camote, se guarda el camote se vuelve a ocupar después (V. llagas).

Causas y síntomas de la enfermedad. Persona nerviosa: por preocupaciones, por problemas familiares, por eso se ponen nerviosos, proviene de espanto o susto, por corajes, se disgustan con otras personas; síntomas, lloran, no comen, la boca amarga. Desinflamar heridas: por golpes, por cortaduras, pleito; síntomas, ardor, punzadas, sangrado, dejan de comer, si es en los pies no pueden caminar.

Otros datos. En grandes cantidades es tóxica. No se ocupa para ningún otro uso.