Ku in yuku sa´nu nu yuku, kee ndaa sa´a xi nde nu kee nda´a xi nani te nune nda´a xi, la idi xi, te io ita kuixi xi. Sa xentniu nu ku na´ngui xi sa sa´nu ka´nu xi na in kidi ndeyu. Ua satu na´ngui ya´a te xika saa diko xi, Nayichi sa´a xi xi´in nda´a xi ko na´ngui xi ña´a. Io xi nuu kida wixi te nuu ñu´un wide. Sa´nu yoo wiko dawi te nayichi yuku xi nu nanchita dawi.
Nuu Nuu io Yuku Ya´a. Tuku ñuu do nchi nuu, Ñuu Tidaá.
Nancho Kuentniu Nu Xi. Xenie´un xi kada tana kue´e tachi, dani sa dakee nu nuu ni tna´an kue´e ñadi sa dakuchi xi. Sa kue´e di´na ñu dandu´a nu in ta´wi te ko´o nu in dawa yaxi. Sa ku sa ña dakuchi xi nu ni tna´an kue´e, danchi´i nu xi te dakee nu yuchi xi o dandu´a nu xi te ndada´a nu nuu ni´i kue´e.
Nanchoo Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Tna´an Nu In Kue´e Ya´a. Nuu Tna´an nu tachi ku sakee nu sakua o sa tna´an nu in tnu´un ndi ini. Kesa´a tna´an u´u diki nu o xiti nu. Tna´an kue´e nu nuu ña ñu´un nuu nu nanchoo kida nu tniu nu o nanchoo kaka nu.
Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Kada u´u na´a xi nusa ko´o kue´e nu xi o nusa tuni kuentniu nu xi. Ña tuka inka ka sa xenie´on Xi.
Es una hierba, mide 50 cm de altura aproximadamente, con camotes de 20 cm, picoso, el tallo es peludo y sin espina. Hojas larguitas, anchas y verdes, nacen desde el camote. Las flores son blancas, primero los botones, cuando se abren tienen la forma de estrella. Florece a partir de agosto y se seca a partir de septiembre. Todo el año hay camotes, porque las hojas se secan. Crecen en el cerro, en los lugares húmedos y fríos. Se considera caliente.
Localización geográfica regional. Tlaxiaco, San Pedro Tidaá, en los lugares secos no hay.
Uso medicinal. Para cuando una persona está nerviosa: se hierve medio camote, se toma media taza por las noches diario. Desinflamar heridas: hervido colado, depende como se encuentre la herida, es cicatrizante también se ocupa el agua del camote, se guarda el camote se vuelve a ocupar después (V. llagas).
Causas y síntomas de la enfermedad. Persona nerviosa: por preocupaciones, por problemas familiares, por eso se ponen nerviosos, proviene de espanto o susto, por corajes, se disgustan con otras personas; síntomas, lloran, no comen, la boca amarga. Desinflamar heridas: por golpes, por cortaduras, pleito; síntomas, ardor, punzadas, sangrado, dejan de comer, si es en los pies no pueden caminar.
Otros datos. En grandes cantidades es tóxica. No se ocupa para ningún otro uso.